Volkswagen Kever: geliefde klassieker met dubieus verleden

De Volkswagen Kever is één van de meest geproduceerde en geliefde auto’s uit de geschiedenis: er zijn er tussen 1938 en 2003 meer dan 21.5 miljoen van gebouwd. De Kever is goedkoop, makkelijk in het gebruik en makkelijk te onderhouden. De auto vindt zijn weg naar mensen in verschillende lagen van de bevolking, van auto voor de hele familie tot hippie-icoon vanaf de jaren 60. Velen kennen de wagen uit hun jeugd en dit is mede de reden waardoor de Kever geliefd is als klassieker. Maar weinigen kennen daarentegen de verborgen joodse geschiedenis achter de ontwikkeling van de auto voor het volk.

In 1938 wordt de nu wereldberoemde Volkswagen Kever geïntroduceerd. Adolf Hitler zou de auto hebben geschetst en Ferdinand Porsche zou de auto hebben ontworpen. Beide beweringen zijn slechts ten dele waar: er zijn meerdere mensen betrokken bij de ontwikkeling van auto’s voor het volk, waarvan de Kever uiteindelijk het meest succesvol zou worden. Eén van de belangrijkste ontwerpers was de in Boedapest geboren joodse ingenieur Josef Ganz.

De geschiedenis van de Kever is een obscure geschiedenis waarin geschiedvervalsing door de nazi’s een prominente plaats inneemt. Ferdinand Porsche heeft met zijn ontwerp van de Kever een bijna mythische status gekregen in de autowereld. Dat aan dat uiteindelijke ontwerp van Porsche andere ontwerpers een grote bijdrage hebben geleverd, wordt in de geschiedenis slechts zijdelings gemeld. Het belangrijke werk van de joodse ingenieur Josef Ganz is door de fascisten helemaal verdoezeld: het is voor hen onmogelijk te accepteren dat een joodse man wellicht de grootste bijdrage heeft geleverd, die uiteindelijk zou leiden tot de bouw van de auto voor het Duitse volk.

En dat Duitse volk zou voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog niet in de Kever kunnen rijden, want als in 1939 de oorlog uitbreekt, is de productie uitsluitend bestemd voor het leger.

Maikäfer

Volkswagen, de naam zegt het al, is een goedkope auto speciaal ontwikkeld voor de gewone man en vrouw. Het idee voor zo’n wagen bestaat al ver voor de introductie van de Kever. De bekendste is natuurlijk de Amerikaanse Ford T uit 1908. Een andere voorloper is de Duitse Hanomag Kommisbrot uit 1925. Maar de belangrijkste inspiratiebron voor de Kever vormt de Maikäfer, de meikever, een prototype ontworpen door Josef Ganz. Deze auto vormt de basis voor zijn Standard Superior, die van 1933 tot en met 1935 in productie is. Als de auto op de markt komt, staat in de advertentie prominent het woord ‘volkswagen’.

Josef Ganz in prototype Maikäfer.

De Maikäfer heeft veel aspecten die later zullen terugkomen in de Volkswagen Kever. Het prototype, gebouwd door Ardie motorfietsenfabriek, heeft een gestroomlijnde carrosserie en heeft een ruggengraatchassis met een enkele sterke buis die voor- en achterwielophanging met elkaar verbindt. Voor een optimale gewichtsverdeling is de motor achterin geplaatst. Hij heeft onafhankelijke wielvering hetgeen de auto uitermate geschikt maakt voor onverhard terrein. De auto baart opzien in de wereld van de auto-ontwerpers. Eén van de geïnteresseerden is de briljante Oostenrijkse ingenieur Ferdinand Porsche. De Maikäfer brengt een race op gang om wie een productierijpe auto als de Maikäfer op de markt weet te brengen.

Als Ardie zich terugtrekt uit het project, overziet Ganz de ontwikkeling van de Mercedes 170 en de BMW AM1. Onder zijn auspiciën produceert Daimler-Benz de Mercedes 120H met veel ideeën overgenomen van de Maikäfer. Motorfietsbouwer Zündapp vraagt aan Ferdinand Porsche om een soortgelijke auto te bouwen. Porsche gaat met zijn zoon Ferry eerst te rade bij Josef Ganz en maakt testritten in diens Maikäfer. Voor Zündapp bouwt Porsche een prototype, de Type 12. De auto wordt in de autogeschiedenis gezien als een belangrijke stap naar wat uiteindelijk de Kever zou worden.

Ferdinand Porsche

Nazi-laster tegen Josef Ganz en arrestatie

Ganz is vanaf 1927 hoofdredacteur van het auto-en motorfietsblad Klein-Motor-Sport, het latere Motor-Kritik. Hij levert vaak spottend commentaar op mede-auto-ontwerpers die in zijn ogen hopeloos ouderwets zijn. Het zet kwaad bloed bij zijn concurrenten: het blad wordt zelfs voor de rechter gesleept.

Paul Georg Ehrhardt, een voormalig collega van Ganz bij Motor-Kritik en oud-strijdmakker van Hermann Goering, probeert de ontwikkeling van de Maikäfer te sabboteren ten faveure van Tatra en Skoda, die een soortgelijke auto willen produceren. Een ware lastercampagne komt in 1931 op gang tegen Ganz. Hij wordt in een nazi-tijdschrift omschreven als joods ongedierte en iemand die nog nooit zijn bekwaamheid heeft bewezen. Het heeft geen effect op de goede reputatie van Ganz en de hoofdredacteur biedt later zijn verontschuldigingen aan.

In 1933 wordt de Standard Superior, een verbeterde versie van de Maikäfer, gepresenteerd op de autoshow van Berlijn. Deze autosalon wordt geopend door niemand minder dan de kersverse Rijkskanselier Adolf Hitler. Die is zeer gecharmeerd van de Standard Superior. Hitler is van plan om van Duitsland de meest gemotoriseerde natie van de wereld te maken.

Ganz wordt echter in mei 1933 gearresteerd door de Gestapo: hij zou samen met een collega van Motor-Kritik de Duitse auto-industrie hebben afgeperst. Paul Gerhardt blijkt achter de aantijgingen te zitten en na een maand cel weten invloedrijke vrienden Ganz vrij te krijgen. Zijn dienstverband bij Daimler, BMW en Auto-Kritik is onder druk van de Gestapo voorbij. Voor zijn arrestatie heeft Ganz nog lovende woorden voor de nieuwe Kanselier die de economie wil repareren en de Autobahn wil aanleggen. Hij roept de industrie op auto’s te bouwen die voldoen aan de wensen van de Duitse burgers. Wellicht komt zijn blindheid voor het antisemitische Duitsland in die tijd voort uit zijn wens om zijn dromen te verwezenlijken.

Porsche bouwt de wagen voor het volk

Hitler verzoekt zijn vriend en adviseur op autogebied Jakob Werlin te onderzoeken of het haalbaar is een auto te produceren voor slechts 1000 mark, hetgeen Ganz voor ogen heeft. De gevestigde autobouwers zitten echter niet te wachten op een nieuwe concurrent waardoor hij op zoek moet naar capabele ingenieurs buiten de gevestigde merken. Er blijven er maar 2 over onder wie Ferdinand Porsche en de jood Josef Ganz. De prototypes van Porsche voor NSU en Zündapp komen echter niet uit de ontwikkelingsfase, terwijl in september 1933 de vernieuwde Standard Superior op de markt komt. In diezelfde maand begint de aanleg van de Duitse Autobahn.

Als in 1934 naast de Standard Superior de Mercedes 130h en de Tarta 77 op de markt komen, geconstrueerd met als voorbeeld de Maikäfer, is Ganz de gevierde man in de Duitse pers. Hitler geeft de opdracht voor de bouw van de Duitse Volkswagen aan Porsche en maakt in een aantal schetsen duidelijk hoe die Volkswagen er moet uitzien. Deze schetsen zijn ontleend aan de ontwerpen van meerdere auto’s uit die tijd, zoals de Mercedes 130H en de uiteindelijke Kever ziet er op een aantal punten wezenlijk anders uit dan op de tekeningen van de Führer. Ook moet volgens Hitler de auto een militaire functie hebben. De ideeën voor de Volkswagen zijn zeer geïnspireerd op het werk van de joodse ingenieur. Werlin zorgt er voor dat in de Duitse pers een publicatieverbod komt over Ganz, waardoor na 1934 hij uit de geschiedenis is verdwenen.

Ganz gaat in juni 1934 met zijn vriendin op vakantie naar Zwitserland. In Duitsland vindt dan onder de noemer De Nacht van de Lange Messen een ware moordpartij plaats. Naast nazikopstukken worden vijanden van de nazi’s vermoord of gevangen gezet. De nazi’s willen ook Ganz arresteren en vrienden van de ingenieur waarschuwen hem niet meer terug te komen. Nog één keer bezoekt hij clandestien Duitsland om zijn documenten op te halen. Hij krijgt in 1935 een Zwitserse verblijfsvergunning en ontwikkelt daar een nieuwe volkswagen. Hitler legt in 1938 de eerste steen voor de grootste autofabriek in Europa in het latere Wolfsburg voor de productie van de Volkswagen.

Eerste Volkswagen Kever, 1936

Kraft durch Freude heet de naziorganisatie die arbeiders met goede prestaties beloont, met onder andere uitstapjes en concerten. Men kan er ook voor een Volkswagen Kever, tegen betaling, zegeltjes sparen: met een volle kaart kan de auto worden afgehaald. Omdat in 1939 de oorlog uitbreekt, is geen van de volle kaarten verzilverd in een auto. Alle auto’s worden gebouwd voor het leger. Na de oorlog krijgen sommige Duitsers 200 mark terug voor een volle kaart.

Tijdens en na de oorlog

Porsche bouwt tijdens de oorlog militaire voertuigen en ontwikkelt de grootste tank aller tijden, die Maus, die nooit in productie wordt genomen. Na de oorlog wordt hij 22 maanden gevangen gezet. Zijn zoon Ferry ontwerpt op basis van de Kever de Porsche 356, de eerste Porsche sportwagen. Begin jaren 60 ontwerpt zijn zoon, Ferdinand Alexander ‘Butzi’ Porsche, de Porsche 911, die in 1999 wordt uitgeroepen tot sportwagen van de eeuw.

De Volkswagen Keverproductie komt na de oorlog op gang. Het concern groeit uit tot één van de grootste autobouwers ter wereld. Kevers in alle vormen en maten veroveren de wereld. In 1972 passeert de Kever de Ford T als meest geproduceerde auto aller tijden. Aan het eind van de eeuw wordt de Kever door kenners verkozen als vierde op de ranglijst van meest invloedrijke auto’s uit de 20e eeuw. Elke vierde auto in Europa is vandaag de dag afkomstig van één van de merken van het Volkswagenconcern.

De oorspronkelijke Kever is in productie tot en met 2003. De laatste rijdt op 30 juli van dat jaar de fabriek uit in Mexico, waarnaar de productie is overgeheveld. In 1998 komt Volkswagen met de New Beetle, later gewoon Beetle genoemd, een retromodel dat qua uiterlijk veel weg heeft van zijn oudere broer. Hij is veel luxueuzer dan de Kever, heeft de motor voorin en de aandrijving op de voorwielen. De auto is gebaseerd op de Golf IV en wordt geproduceerd tot en met 2018. Daarna is het tijdperk Kever, ‘Beetle’ in het Engels, definitief voorbij.

Josef Ganz werkt voor de oorlog met Zwitserse staatsteun aan een nieuwe wagen voor het volk en de auto is in 1938 productierijp. Tijdens de oorlog staat Ganz weer onder druk van de Gestapo en de Zwitserse regering probeert het volkswagenproject voor zichzelf te claimen. Na de oorlog sleept Ganz de Duitsers en de Zwitsers voor de rechter. Na 5 jaar is hij murw van het procederen en verhuist hij in 1950 naar Parijs, waar hij werkt aan een nieuwe auto voor het volk. Het wordt geen succes: de Volkswagen Kevers worden inmiddels in miljoenen geproduceerd. Ganz emigreert naar Australië, waar hij gaat werken voor General Motors-Holden. Hij krijgt in de jaren 60 een aantal hartaanvallen en overlijdt op 26 juli 1967 in Melbourne, Australië in volkomen obscuriteit.

Erkenning voor Josef Ganz

Erkenning voor het belang van het werk van Josef Ganz is lang uitgebleven. Een eerste poging wordt in 1965 ondernomen door nota bene de Duitsers zelf: “Het is in zijn hoedanigheid als redacteur van het tijdschrift Motor-Kritik tussen 1928 en 1934 dat meneer Ganz een intense belangstelling nam voor de ontwikkeling van een Duitse ‘volkswagen’ en, samen met andere ontwerpers als professor Porsche, een grote bijdrage heeft geleverd voor de totstandkoming van dit project.” Met deze woorden wil de Duitse Ambassade in 1965 Josef Ganz eren en hem een Orde van Verdiensten uitreiken. Het is in die tijd echter verboden voor een inwoner van Australië om een buitenlandse erkenningen in ontvangst te nemen.

De Nederlandse journalist Paul Schilperoord schrijft in 2011 het boek Het geheim van Hitlers Volkswagen, Het geesteskind van de joodse ontwerper Josef Ganz. In dit boek geeft Schilperoord Ganz de plaats die hij in de geschiedenis verdient. Samen met de Zwitser Lorenz Schmid, een familielid van Josef Ganz, is Schilperoord begonnen met de restauratie van een gevonden Standard Superior Type I uit 1933. Over Josef Ganz is inmiddels een website online. Het Louwman Museum in Den Haag heeft één van Ganz’ auto’s in haar collectie.

Volgens de geschiedenis van het Volkswagenconcern zelf begint de geschiedenis van de Kever pas na 1945. Ook bij Porsche hebben ze het liever niet over het dubieuze verleden. Inmiddels is de Volkswagen Kever wereldberoemd en is zijn geestesvader in de vergetelheid gedrongen. Ingenieur Josef Ganz, de man die uit de geschiedenis is gewist, maar wiens geesteskinderen nog steeds rondrijden.

(Bron: Paul Schilperoord: Het geheim van Hitlers Volkswagen, Het geesteskind van de joodse ontwerper Josef Ganz, josefganz.org, volkswagen.nl, Wall Street Journal, jalopnik.com, eenvandaagavrotros.nl, absofacts.com, historiek.net, Wikipedia, ANP.)