Vlaggetjesdag: het jaarlijkse welkom aan de maatjesharing

Vlaggetjesdag is de feestelijke verwelkoming van de nieuwe maatjesharing. Dit feest kent eeuwenoude traditionele elementen. Wordt in het verleden de uittocht met vlaggen begeleid, tegenwoordig is de vlaggengroet bestemd voor de thuiskomst van de vangst. 

Nederlanders houden van een maatjesharing. Hij moet lekker vet zijn. Om maatjesharing te mogen worden genoemd, moet er op zijn minst 16 procent vet aan de vis zitten en moet hij op traditionele Hollandse wijze worden gekaakt, gezouten en gefileerd. In dit vet zitten de omgea-3 vetzuren die het menselijk lichaam niet kan aanmaken. Het voedingscentrum meldt dat het eten van een portie vette vis (zoals de haring) per week de kans op onder andere hart- en vaatziekten aanzienlijk vermindert. De eiwitten in de haring zijn goed voor onze spieren, organen en voor het zenuwstelsel.

Happen aan de staart of in mootjes

De wijze van het eten van de maatjesharing wordt voornamelijk geografisch bepaald. In Zuid-Hollandse steden als Rotterdam en Scheveningen pakt men de vis aan de staart en laat men hem happend de keel inglijden. In Amsterdam wordt de haring in mootjes gehakt. Het verhaal gaat dat het te maken heeft met de armoede in de hoofdstad tijdens de crisis in de jaren 30 van de vorige eeuw: de Amsterdammer is financieel niet bij machte om een hele haring te verorberen en moet daarom genoegen nemen met een ‘mootje’.

Tegenwoordig is het eten van de haring een delicatesse. In vroegere tijden daarentegen wordt de vis ook wel volksvoedsel genoemd.

Maagd

De maatjesharing wordt in een lijn tussen de Shetlandeilanden en Noord-Noorwegen gevangen. De vangst is ongeveer 250.000 ton. Het grootste gedeelte wordt gevangen door buitenlandse vissers. Jaarlijks happen en slikken wij met 17 miljoen Nederlanders ongeveer 80 miljoen haringen weg, de meeste op en rond vlaggetjesdag. De naam ‘maatjesharing’ komt overigens van het woord ‘maagd’: de haring is net na de paaitijd gevangen en heeft dan nog geen tijd gehad om hom of kuit te vormen.

Scheten

Canadese onderzoekers hebben ontdekt dat haringen met elkaar communiceren door het laten van scheten. Het zou onder haringen een soort begroeting zijn: het heeft een sociale functie dus.

Geschiedenis van vlaggetjesdag

Het is in de 18e eeuw verboden voor dorpen aan de kust, waaronder Scheveningen, haringen te kaken. Het alleenrecht op het kaken van haring ligt in die tijd bij de Maassteden. Het kaken van een haring is het ontdoen van de vis van kieuwen en ingewanden. Vervolgens wordt de vis gepekeld, dat is het bestrooien met zout van de vis om zo de haring langer eetbaar te houden. Bij het kaken blijft de alvleesklier zitten: de enzymen van de klier werken in op het vlees waardoor de typische smaak, geur en vleesstructuur van de zoute haring ontstaat.

De meeste schepen vissen vanwege dat monopoly op platvis of rondvis en slechts een klein aantal op haring. Ongeveer in september is de haring geschikt om tot bokking te worden verwerkt.

Willem V

Op 14 september 1781 ligt een tiental schepen klaar voor de afvaart. Stadhouder Willem V is, zoals vaker, aanwezig en voor de gelegenheid laat men vlaggen waaien. Na de afvaart zeilen 2 schepen terug om de stadhouder eer te bewijzen. De eerste haringen die zij vangen zijn bestemd voor Willem V, hetgeen wat weg heeft van wat later het aanbieden van koningsharing is gaan heten. Het geheel heeft wat weg van wat wij vlaggetjesdag zijn gaan noemen.

Zoals gezegd is het alleenrecht voor het kaken van haring in die tijd in handen van de Maassteden. Katwijk en Scheveningen proberen daar een eind aan te maken, hetgeen tijdens de overheersing van Napoleon in Nederland lukt. Koning Willem I geeft het alleenrecht echter terug aan de Maassteden. Pas in 1857 wordt het monopoly opgeheven, maar het duurt nog 10 jaar voor Scheveningse vissers haringen gaan kaken.

Vlaggetjesdag

Tot en met 1946 zijn er geen feestelijkheden rond de haringvangst. De eerste keer dat het woord vlaggetjesdag voorkomt, is in een artikel van 10 mei 1947 over het begin van de haringvangst van dat jaar: “De vloot ligt klaar. Honderden vlaggen wapperden gisteren aan het touwwerk van de Scheveningse loggers. Het was ‘vlaggetjesdag’ op Scheveningen.”

De Redersvereniging Scheveningen raakt geïnteresseerd in de feestelijkheden rond het vertrek van de vloot, buisjesdag genaamd. Op 18 mei 1948 varen de schepen uit met vlaggen. De schepen varen vanaf 10 uur naar zee, stomen op tot het einde van de boulevard, om vervolgens in één linie terug te varen naar de havenmonding. Vervolgens kiest de vloot daadwerkelijk de zee. Dit lijkt erg op wat in 1781 is gebeurd. Er rijden ook praalwagens die zijn uitgedost met vissen en aan de visserij verwante attributen.

In 1949 mogen mensen (ook schoolkinderen) meevaren tijdens de vlootrevue. Letterlijk honderden zijn aan boord van de vissersschepen, hetgeen tot gevaarlijke situaties leidt. Vandaar dat vanaf 1950 het aantal meevarenden wordt beperkt tot 75 of 90 mensen, afhankelijk van de grootte van de schuit.

Permanent karakter

In 1950 wordt het Comité Vlaggetjesdag opgericht en vanaf 1951 krijgt vlaggetjesdag een permanent karakter. Het is een prima reclame voor de Hollandse haring.

De schepen worden op de zaterdag voor Pinksteren met vlaggen uitgedost. De scheepslieden testen de motoren en testen of het kompas nog goed is gesteld. In Scheveningen is de 1e Pinksterdag een kerkelijke zondag, maar op de 2e Pinksterdag komen Scheveningers de met vlaggen uitgedoste schepen bewonderen. De volgende dag varen de schepen uit naar de kust van Schotland waar de meeste haring wordt gevangen. Het eerste schip dat binnenloopt, mag zich winnaar noemen van de ‘haringrace’.

Uitbreiding

In de jaren na 1950 wordt vlaggetjesdag steeds groter: er rijden dan zelfs bussen en trams met vlaggetjes rond. Steeds meer bepalen de talloze muziekkorpsen, de gymnastiekverenigingen, de praalwagens en de puzzelritten het beeld van Vlaggetjesdag, hetgeen de propaganda van de haring niet ten goede komt. Het Comité Vlaggetjesdag dwingt de reders zich meer in te zetten voor de reclame van de haring, hetgeen in de jaren daarna ook geschied. In 1954 wordt het echter zo’n zooitje (velen bestormen de schepen om mee te mogen met de vlootrevue) dat men besluit dat slechts 40 loggers mogen deelnemen aan de vlootrevue.

Op vlaggetjesdag in 1960 komen 2 loggers met elkaar in aanvaring, waardoor de regels omtrent de vlootrevue worden aangescherpt. In 1961 krijgen slechts 5 loggers toestemming voor deze vlootoptocht. De toestemming wordt later weer ingetrokken vanwege slecht weer of te laag water.

Stopzetten haringvangst

Vanaf de jaren 60 neemt de vleetvisserij, vissen met staande netten, gestadig af en maakt plaats voor de trawlvisserij met grote sleepnetten. Het betekent het einde van het vissen met sloep en logger. In de jaren 70 wordt de haringvisserij stopgezet vanwege het leegvissen van de Noordzee en het Kanaal. Het duurt 20 jaar om de haringbestanden in de Noordzee weer op een duurzaam niveau te krijgen.

Tijdens de in die tijd gehouden vlaggetjesdagen staat niet de haringvisserij meer centraal, maar wordt de dag in verschillende vissersplaatsen gevierd als de Dag voor de Nederlandse Zeevisserij. Als publiekstrekkers worden attracties georganiseerd die niets te maken hebben met de haringvisserij, zoals staatvoetbal en een skelterrace. Er zijn jaren waarin vlaggetjesdag helemaal niet meer wordt gehouden.

Vanaf 1981 probeert men Vlaggetjesdag een nieuw leven in te blazen, zij het met een aan de tijd aangepaste formule, met onder andere dansgroepen en braderieën. Er komt publiek op af en tegelijkertijd worden de Hollandse maatjes in de schijnwerpers gezet.

Goed doel

Tegenwoordig is niet het uitvaren, maar het binnenkomen van de vloot een reden om de schepen met vlaggen te versieren. Het eerste vat haring wordt onder grote belangstelling op de visafslag geveild en de laatste jaren gaat de opbrengst naar een goed doel.

Het eerste vaatje Hollandse Nieuwe dit jaar brengt 65.000 euro op en is gekocht door een gezelschap jonge ondernemers uit Veenendaal dat zich ‘Heeren van de Vis’ noemt. De opbrengst gaat naar de stichting ‘Make-A-Wish’. Met het geld koopt de stichting een speciale bus voor kinderen onder de 3 jaar met een levensbedreigende ziekte.

Kwaliteit

De kwaliteit van de maatjesharing 2017 is volgens kenners zeer goed. Door het zachte voorjaar is er voldoende plankton in de zee en heeft de haring zich ‘vet kunnen eten’.

Vlaggetjesdag 2017

Vlaggetjesdag trekt jaarlijks zo’n 200.000 bezoekers. Op vrijdag 16 juni 2017 wordt de traditionele ‘burgemeestersharing’ overhandigd aan Pauline Krikke, burgemeester van Den Haag. Aansluitend volgt de grootste haringparty van Nederland aan de kop van de Tweede Haven. ’s Avonds is het meezingen geblazen tijdens de ‘sing along’ onder leiding van Gregor Bak.

Op zaterdag 17 juni 2017 is het tijd voor de echte vlaggetjesdag met een vlootschouw, diverse demonstraties en muziek. Natuurlijk mogen de viskramen met de Hollandse maatjesharingen niet ontbreken.

Met vriendelijke dank aan Peter Boelhouwer van DB Evenementen in Den Haag.

(Bron: vlaggetjesdag.com, rijksoverheid.nl, voedingscentrum.nl, AD.nl, zeevruchtengids.org, ONH.nl, Wikipedia.)

Meer beelden van vroeger zien? Neem eens een kijkje in het online archief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.