Kristallnacht, vernietigende voorbode van de Holocaust

In de nacht van 9 op 10 november 1938 vindt de Kristallnacht plaats. Een door de nazi’s georganiseerde pogrom tegen de Joodse bevolking in Duitsland en Oostenrijk. Joden worden vermoord en in elkaar geslagen, hun bezittingen vernietigd en hun synagogen in brand gestoken. De Kristallnacht is één van de belangrijkste gebeurtenissen vanaf 1933 die zullen leiden tot de georganiseerde vervolging van Joden en uiteindelijk tot de Holocaust.

De naam Kristallnacht, de nacht van het gebroken glas, is afkomstig van de nazi’s. Het refereert op ironische wijze aan het vele glaswerk dat die nacht sneuvelt en niet aan het geweld en de moord op joodse mensen. In Duitsland spreekt men van de Reichspogromnacht. Joodse mensen hebben moeite met de naam Kristallnacht: zij vinden de term te zacht om de werkelijke gebeurtenissen van die nacht weer te geven.

Antisemitisme in het Derde Rijk

Na de Eerste Wereldoorlog wordt de oorlogsveteraan Adolf Hitler steeds antisemitischer in zijn opvattingen. Hij geeft de Joden de schuld van het verlies van de oorlog en de ondergang van het Duitse Rijk. Het Jodendom beschouwt hij als “de vernietiger van de menselijke cultuur”. Hij classificeert het Jodendom gelijk aan het westers kapitalisme en het communisme en ziet daarin een streven van de Joden om te komen tot een wereldheerschappij. “De meesters van het kapitalisme”, zoals Hitler de Joden onder meer noemt, zouden tot doel hebben om “de vrije volkeren onder het slavenjuk van het internationale Joodse grootkapitalisme te dwingen”.

Als Adolf Hitler op 30 januari 1933 wordt benoemd tot rijkskanselier, bevindt Duitsland zich in een economische en politieke crisis. De Joden worden als zondebok aangewezen en de nieuwe Duitse overheid vaardigt wetten uit om de Joden uit te sluiten van het economische en sociale leven. Joodse organisaties organiseren daarom als reactie een antinazi boycot. Als reactie daarop organiseren de nazi’s op 1 april 1933 een anti-Joodse boycot: mannen van de Sturmabteilung (SA), de nazi-paramilitaire organisatie van de nazipartij, staan voor Joodse winkels en weerhouden klanten naar binnen te gaan. Ze bekladden de winkels met davidsterren en antisemitische leuzen. Joden worden in elkaar geslagen en vernederd, winkels worden geplunderd en Joodse bezittingen vernietigd. De boycot zou slechts één dag duren, maar gaat op sommige plaatsen door tot 30 juni als de Nacht van de Lange Messen plaatsvindt. In die nacht vermoordt de SS, de elite-eenheid van de nazi’s, de top van de SA. Hitler wil op die manier zijn totale macht consolideren.

Joden krijgen tussen 1933 en 1935 meer en meer beperkingen opgelegd, zoals beroepsverboden en het verbod om overheidsfuncties te bekleden. Op 15 september 1935 voeren de nazi’s de Rassenwetten van Neurenberg in, waardoor Joden hun burgerrechten verliezen en het verboden wordt voor een Duitser om te trouwen met iemand van Joodse afkomst. Als in 1936 de ogen van de wereld zijn gericht op Duitsland tijdens de Olympische Spelen, neemt het geweld tegen de Joden in dat jaar en in 1937 wat af. In 1938 echter staat de Joodse kwestie weer hoog op de nazi-agenda.

Olympische Spelen 1936

Evian Conferentie

In maart 1938 annexeert Duitsland Oostenrijk, waardoor Oostenrijkse Joden hetzelfde lot als de Duitse Joden krijgen toebedeeld, zij het vaak nog agressiever. In de loop van dat jaar worden meer en meer wetten uitgevaardigd die het leven van Joden in Duitsland en Oostenrijk onmogelijk moet maken, zodat ze uiteindelijk het Duitse Rijk zullen verlaten. Een steeds groter aantal wil wel emigreren, maar het probleem is dat ze vrijwel nergens welkom zijn. Waardoor de situatie van de Joden almaar benarder wordt. In juli 1938 belegt de Amerikaanse president Roosevelt de zogenaamde Evian Conferentie. De bedoeling is dat de 32 deelnemende landen hun vluchtelingenquotum verruimen om zo Duitse en Oostenrijkse Joden op hun grondgebied toe te laten. Geen van de 32 landen is echter bereid dit te doen.

De uitkomst van die conferentie belemmert de nazi’s om het Duitse Rijk Jodenvrij te krijgen, waardoor de terreur tegen de Joden steeds gewelddadiger wordt. Duizenden nazi’s gaan in verschillende steden de straat op en slaan Joden in elkaar en vernietigen Joodse eigendommen waaronder synagogen. Deze zogenaamde illegale acties worden van overheidshand officieel niet goedgekeurd uit vrees voor aanzienschade. Daar tegenover staan de acties die wel door de overheid worden goedgekeurd, zoals de vernietiging van de synagogen in München en Neurenberg.

Joden moeten een ‘J’ in hun paspoort laten stempelen. De nazi’s in Oostenrijk richten een bureau op voor de emigratie van Joden. Rijke Joden moeten de emigratie van arme Joden bekostigen en Joodse eigendommen worden onteigend. Zijn er in 1933 nog 50.000 ondernemingen in Duitsland in Joodse handen, in oktober 1938 is dat aantal afgenomen tot minder dan 700. Totdat het Duitse Rijk gezuiverd is van Joden, dienen ze als ‘onderpand’: als een land de oorlog zou verklaren aan het Duitse Rijk, zouden de Joden het moeten ontgelden.

Herschel Grynszpan vermoordt Ernst vom Rath

Maar de verwijdering van “de grootste vijand van het Duitse volk” gaat de nazi’s niet snel genoeg. Opgehitst door propaganda staat de Duitse bevolking steeds positiever tegenover een nog gewelddadigere aanpak van de verwijdering van alle Joden. Het is wachten op een gebeurtenis die de lont in het kruitvat doet ontbranden. Dat gebeurt als de 17-jarige Joodse jongeman Herschel Grynszpan in Parijs de Duitse diplomaat Ernst vom Rath op 9 november 1938 neerschiet en hij 2 dagen later aan zijn verwondingen overlijdt.

Aanleiding voor de aanslag van Grynszpan is de behandeling van zijn familie door de nazi’s. Grynszpan is al eerder uit Duitsland vertrokken en woont illegaal bij zijn oom en tante in Parijs. Op 27 oktober zetten de nazi’s 18.000 Joden de Poolse grens over, onder wie de familie van Grynszpan. De Polen wil de Joden niet opnemen en ze moeten overleven in een soort niemandsland. Berta Grynszpan, de zus van Herschel, weet een briefkaart naar haar broer in Parijs te sturen waarin zij bericht over de vreselijke omstandigheden waarin zijn familie verkeert. Herschel Grynszpan ontsteekt in woede, koopt een pistool en begeeft zich op 7 november 1938 naar de Duitse ambassade in Parijs om de Duitse ambassadeur graaf Von Welczek te vermoorden. Bij de ambassade aangekomen, staat de 3e secretaris van de ambassade, Ernst vom Rath, hem te woord. Grynszpan opent 5 maal het vuur op Vom Rath en treft de diplomaat 2 maal. Op 9 november 1938 overlijdt Ernst vom Rath aan zijn verwondingen.

Begrafenis Ernst vom Rath

Grynszpan wordt naar een jeugdgevangenis gestuurd. De Fransen willen hem niet aan Duitsland uitleveren. Als de nazi’s in 1940 Frankrijk veroveren, wordt Grynszpan naar Duitsland gebracht en opgesloten in concentratiekamp Sachsenhausen. In 1942 verdwijnt hij, over zijn lot is niets bekend. In 1960 verklaart de Duitse overheid Herschel Grynszpan officieel dood.

Joden hebben collectief schuld

Volgens de nazi’s is de moord niet een wanhoopsdaad van een jonge Joodse man, maar steken de Joden als collectief achter de dood van Vom Rath en moeten derhalve als collectief worden gestraft. Toevallig valt de dood van Vom Rath tegelijk met de 15e herdenking van de Bierkellerputsch van 1923, wanneer de nazi’s onder leiding van Adolf Hitler de Weimarrepubliek omver willen werpen. Bij die herdenking op 9 november in München zijn Hitler en propagandaminister Joseph Goebbels aanwezig. Om 22.00 uur houdt Goebbels een toespraak over de moord. Hij zegt: “Moet ik u vertellen tot welk ras het vuile zwijn behoort dat deze lage misdaad heeft begaan? Een Jood! Hij beweert dat hij op eigen houtje heeft gehandeld, dat niemand hem tot deze afschuwelijke daad heeft aangezet. Maar wij weten wel beter, of niet soms? Kameraden, we mogen deze aanval van het internationale Jodendom niet onbeantwoord laten. (…) Ik vraag u naar mij te luisteren en gezamenlijk moeten we ons antwoord formuleren op Joodse moord en de dreiging die het internationale Jodendom voor ons roemrijke Duitse Rijk betekent!”

Kristallnacht

In de nacht van 9 op 10 november vindt de Kristallnacht plaats. Het moet voorkomen dat de acties tegen de Joden spontaan vanuit de woede van het volk worden georganiseerd terwijl Goebbels het eigenlijke brein achter de pogrom vormt. In zijn dagboek schrijft hij dat Hitler de zogenaamde ‘demonstraties’ tegen de Joden heeft goedgekeurd. Partijleiders en SA krijgen van Goebbels de vrije hand voor de vervolging van de Joden. De SA gaat de straat op en samen met Duitse burgers vernietigen ze synagogen, huizen, bedrijven, winkels, begraafplaatsen en scholen van Joden. Politie en SS mogen niet optreden en de Gestapo mag niet ingrijpen, maar moet met de politie plunderingen zien te voorkomen, omdat de staat de bezittingen zelf wil toe-eigenen. Tienduizenden joden worden gearresteerd. Honderden mannen, vrouwen, kinderen en oudere mensen raken gewond. De nazi’s zelf spreken van 91 doden tijdens de Kristallnacht, na de oorlog wordt het aantal doden geschat op 236. Meerdere Joden plegen die nacht zelfmoord.

De nazi’s voelen zich allerminst verantwoordelijk voor de pogrom, integendeel: zij noemen het geweld “uitgelokt” door de Joden zelf. Op 12 november wordt besloten dat de Joden een boete moeten betalen van 1 miljard Rijksmark. Dit vanwege de “vijandige houding ten opzichte van het Duitse Volk, het uitlokken van geweld en de moord op Vom Rath”. De verzekeringsmaatschappijen moeten het geld van verzekerde Joden die als gevolg van de Kristallnacht schade hebben geleden, storten in de staatskas. Het wordt geïnd via een belasting: Joden moeten 25 procent van hun vermogen afstaan, hetgeen de staatskas meer dan 1.1 miljard Rijksmark oplevert.

Gevolgen

De internationale gemeenschap reageert verontwaardigd op de gebeurtenissen in het Duitse Rijk, waardoor de relatie verslechtert. Amerika roept zijn ambassadeur terug, maar verbreekt de banden met Duitsland niet. De Britten beginnen met de zogenaamde kindertransporten en nemen duizenden Joodse kinderen op. Nederland sluit op 15 december 1938 de grenzen voor vluchtende Joden: Nederland wil neutraal blijven en wil zeker het bevriende buurland niet voor het hoofd stoten. Het parlement fluit de Nederlandse regering terug, waardoor ons land uiteindelijk 10.000 vluchtelingen opneemt. Illegaal zijn het er veel meer. De meeste vluchtelingen belanden in Kamp Westerbork. Als de Duitsers ons land zijn binnengevallen worden de meeste van hen op transport gezet naar de concentratiekampen.

De Kristallnacht is de eerste grote aanval op de Joden sinds de machtsovername van de nazi’s in 1933. Of de Kristallnacht het startpunt vormt voor de holocaust, zijn historici het niet eens: volgens een aantal van hen is het begin van die holocaust als Hitler aan de macht komt of met het invoeren van de Rassenwetten van Neurenberg. De Kristallnacht markeert een ommekeer in de handelwijze tegen de Joden in het Duitse Rijk. Na 9 november spreken de nazi’s openlijk over de oplossing van het “Joodse vraagstuk” en verloopt de Jodenvervolging planmatig. Uiteindelijk vermoorden de nazi’s voor en tijdens de oorlog ongeveer 6 miljoen Joden.

Herdenkingen Kristallnacht 2021

Op meerdere plaatsen in Nederland wordt dinsdag 9 november 2021 stilgestaan bij de Kristallnacht. In de Portugese Synagoge in Amsterdam vindt een grote herdenking plaats met honderden gasten, waaronder politici en de ambassadeurs van Duitsland en de Verenigde Staten. Bij deze ceremonie, georganiseerd door het Centraal Joods Overleg, geeft Kamervoorzitter Vera Bergkamp een toespraak en wordt Holocaust-overlevende Micha Berger geïnterviewd. Ook elders in het land worden herdenkingen gehouden. Zo wordt een plechtigheid gehouden in de Sint-Antoniuskathedraal in Breda en bij het Joods Monument in Utrecht.

(Bron: berichtenuithetverleden.wordpress.com, go2war2.nl, duitslandinstituut.nl, Wikipedia, ANP)