Het Marshallplan: Amerikaanse hulp aan noodlijdend Europa na de oorlog

In delen van Europa herstellen de economieën zich snel na de Tweede Wereldoorlog. Toch kampen andere landen, en dan met name Duitsland, met grote tekorten aan voedsel en een grotendeels vernietigde industrie. Het Amerikaanse Marshallplan, dat door minister George C. Marshall op 5 juni 1947 wordt gepresenteerd, heeft ervoor gezorgd dat de economieën van West-Europa zich in snel tempo herstellen. Tevens is het plan gericht tegen de expansie van het communisme in Europa.

Morgenthauplan

Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog wordt nagedacht over wat te doen met Duitsland als het is verslagen en bezet. De Amerikaanse minister van Financiën Henry Morgenthau jr., komt met een radicaal plan, het Morgenthauplan. Belangrijk in dit plan is het uitgangspunt dat Duitsland nooit meer een oorlog kan beginnen. Duitsland moet worden gedemilitariseerd. Het land wordt opgedeeld in 2 aparte staten. De belangrijkste industriële- en mijnbouwgebieden komen onder internationaal beheer of worden geannexeerd. Tevens moet alle zware Duitse industrie worden ontmanteld of vernietigd.

Henry Morgenthau

Het plan komt in september 1944 in de Amerikaanse media. Als de Duitsers van het plan op de hoogte komen, gebruikt de Duitse propagandaminister Joseph Goebbels het als een aanmoediging om door te vechten. De Amerikaanse generaal George C. Marshall klaagt bij Morgenthau dat de oppositie van de Duitsers is toegenomen, uit vrees voor een grootschalige verhongering van het Duitse volk. Een afgezwakte versie, waarin Duitsland wordt omgevormd tot een landbouwstaat, wordt ondertekend door president Franklin D. Roosevelt en de Britse premier Winston Churchill, tijdens de Tweede Conferentie van Quebec in september 1944. Het opdelen van Duitsland staat dan niet meer op de agenda.

Weerstand

Er is ook grote weerstand bij de Amerikanen en Britten tegen het Morgenthauplan. De Britse minister van Buitenlandse Zaken, Anthony Eden, is fel gekant tegen het plan en weet met hulp van anderen het plan in Groot-Brittannië ter zijde te schuiven. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Cordell Hull, is van mening dat van Duitsland niets over blijft dan land en dat slecht 60 procent van de Duitsers van dat land kan leven. Hetgeen betekent dat dus 40 procent sterft. De Amerikaanse minister van Oorlog, Henry Stimson, noemt het plan “een misdaad tegen de beschaving”. Voormalig president van de Verenigde Staten, Herbert Hoover, doet op verzoek van president Harry S. Truman onderzoek naar de economische situatie in Oostenrijk en Duitsland. Hij stelt dat het Morgenthauplan onuitvoerbaar is en dat als gevolg 25 miljoen Duitsers zullen sterven.

Duitsland is lange tijd de industriële reus van Europa geweest en de armoede van na de oorlog houdt het herstel tegen. Terwijl in een aantal landen van Europa het voedselniveau weer op redelijk niveau is, sterven talloze Duitsers tussen 1945 en 1947 de hongerdood. De schaarste in Duitsland leidt tot grote uitgaven door de bezettende machten, die die tekorten moeten opvangen. Voor de economieën in West-Europa is Duitsland van groot belang. Vlak na de oorlog is de industriële productie nog maar een kwart van het niveau van voor de oorlog. Vanwege het wegvallen van de Duitse industrie is er in de omringende landen een energieprobleem. Omdat de Duitse kolenindustrie zeer belangrijk is voor die landen.

Marshallplan

Zoals gezegd, herstelt de economie van een aantal landen in Europa snel. In 1947 stokt dat herstel, omdat de betalingsbalans van West-Europese landen verslechtert en er een groot tekort is aan buitenlandse deviezen. Vooral aan dollars. Ook komt er in 1947 een einde aan de hulp van de UNRRA, een internationale organisatie die in 1943 is opgericht voor hulp aan landen die bevrijd zijn van de As-mogendheden.

Door de voortdurende armoede en honger in delen van Europa en het begin van de Koude Oorlog wordt het duidelijk dat er veranderingen moeten komen. Een grote verandering in het beleid komt met het European Recovery Program. Dat is voorgesteld door de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, de voormalige generaal George C. Marshall. Het plan is beter bekend onder de naam Marshallplan.

Trumandoctrine

Na de Tweede Wereldoorlog is het communistische Oosten de nieuwe vijand van het kapitalistische Westen. Tussen 1945 en 1948 vallen veel landen in Oost-Europa in communistische handen. De Verenigde Staten en landen in West-Europa vrezen de opkomst van het communisme. In februari 1947 laat de Britse regering de Amerikanen weten dat het financieel niet meer in staat is economische en militaire steun te verlenen aan Turkije en Griekenland. Die landen ontvangen sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog hulp van Groot-Brittannië. Nu dreigen ze onder communistische invloed te komen. Ook in West-Europese landen is na de oorlog veel steun voor het communisme. De Amerikanen zijn bang voor de uitbreiding van het communisme in West-Europa en stellen dat economische groei een belangrijke factor is om het communisme tegen te gaan.

Op 12 maart 1947 houdt de Amerikaanse president Truman een rede voor zowel het Congres als het Huis van Afgevaardigden. Die rede wordt gezien als de aankondiging van de Trumandoctrine. De Trumandoctrine is het Amerikaanse buitenlandse beleid dat als belangrijkste doel heeft de wereldwijde expansiedrift van de Sovjet-Unie in te dammen. Daarom belooft Truman Amerikaanse steun aan landen, die bedreigd worden door het communisme. Historici zien de rede van Truman als het begin van de Koude Oorlog.

Het Marshallplan moet zorgen voor het economisch herstel van Europa. Een belangrijke factor voor de VS voor deze hulp is het tegengaan van de communistische expansie. Hierdoor kan het Marshallplan worden gezien als onderdeel van de Trumandoctrine.

Rede Marshall

Op 5 juni 1947 houdt minister Marshall een rede aan de universiteit van Harvard, waarin hij het European Recovery Program voorstelt. Hij is daar om een eredoctoraat in ontvangst te nemen. In deze rede zegt hij dat “de behoefte van Europa voor de komende 3 of 4 jaar aan buitenlands voedsel en andere essentiële producten, voornamelijk van Amerika, zoveel groter zijn dan de financiële draagkracht van Europa. Dat dit werelddeel hulp van buitenaf nodig heeft ter aanvulling van de eigen bronnen en dat zonder die hulp Europa economisch, sociaal en politiek zal verkommeren.” Het is niet meer dan logisch, stelt hij, dat de VS doen wat ze kunnen voor het herstel van de economie in de wereld. Zonder dat herstel kan er geen politieke stabiliteit en vrede zijn.

George C. Marshall tijdens zijn toespraak op 5 juni 1947.

Naast humanitaire en politieke drijfveren zijn er voor de VS ook economische motieven voor het Marshallplan. De exportmogelijkheden van de VS zijn beperkt vanwege de dollarschaarste in Europa. Door geld in die economieën te pompen, kan dit probleem worden aangepakt. Tevens is het voor de VS aantrekkelijker om de hulp aan de hele regio te bieden dan aan elk land afzonderlijk. Het Marshallplan kan zo leiden tot meer Europese samenwerking.

Marshall hierover: “Het is duidelijk dat, alvorens de Verenigde Staten hun pogingen kunnen voortzetten de situatie te verlichten en Europa te helpen op de weg naar herstel, er een zekere mate van overeenstemming moet zijn tussen de Europese landen ten aanzien van hun behoeften en het aandeel dat die landen zelf zullen leveren aan de hulp die onze regering zal verlenen, willen onze maatregelen het beoogde resultaat hebben. Het zou voor onze regering noch juist noch doeltreffend zijn een unilateraal hulpprogramma te ontwerpen om Europa economisch weer op de been te helpen. Ik ben van oordeel dat het initiatief van Europa dient uit te gaan.”

Molotovplan

Op 3 april 1948 ondertekent president Truman het Marshallplan. Aanvankelijk is de hulp ook bedoeld voor landen in Oost-Europa en zelfs voor de Sovjet-Unie. Maar die weigeren en minister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie, Vjatsjeslav Molotov, noemt het plan “een bedreiging voor de soevereiniteit van de Europese landen”. Als in juli 1947 een conferentie wordt gehouden in Parijs, waar Amerika en verschillende Europese landen praten over het Marshallplan, zijn landen uit Oost-Europa niet daarbij, omdat ze op last van Sovjetleider Joseph Stalin niet op de uitnodiging mogen ingaan.

Harry Truman tekent het Marshall Plan.

Er kunnen vraagtekens worden gezet of het aanbod voor Marshallhulp van de Amerikanen aan de Sovjet-Unie wel oprecht is geweest. De kans is klein dat het Congres het plan zou hebben goedgekeurd om geld te geven aan het land dat de nieuwe vijand is geworden. De Sovjet-Unie besluit om zelf een Marshallplan te ontwikkelen, het zogenaamde Molotovplan. Daar is echter niets van terecht gekomen.

Nederland ontvangt Marshallhulp

Uiteindelijk komen 16 landen in aanmerking voor Marshallhulp, waaronder Nederland. Deze landen dienen een verzoek om steun in van 22.4 miljard dollar. In april 1948 keurt het Amerikaanse Congres het Marshallplan goed. In de 4 jaren daarna keert Amerika ongeveer 13 miljard dollar uit aan de deelnemende landen. 80 procent van het bedrag is een gift en 20 procent een lening. Nederland ontvangt in 4 jaar tijd een bedrag van meer dan 1 miljard dollar, ongeveer 109 gulden per hoofd van de bevolking. Het schip de “Noordam” van de Holland-Amerikalijn verscheept in 1948 de 1e hulpgoederen van Amerika naar de haven van Rotterdam. Het schip komt op 26 april aan. Met aan boord tarwe, stukgoed, sojaolie, landbouwmachines, staal en auto’s. Voor Nederland is de Marshallhulp vooral van economisch belang, omdat de Amerikaanse hulp met name het economisch herstel van West-Duitsland bevordert.

De Verenigde Staten dreigen 2 maal de Marshallhulp aan Nederland stop te zetten. In 1949 gebeurt dat tijdens de politionele acties van Nederland in Indonesië. Als in 1950 Nederland geen troepen willen leveren voor de oorlog in Korea, dreigen de Verenigde Staten wederom de Marshallhulp te staken.

De West-Europese economieën bloeien verder op en de Duitse wederopbouw wordt versneld. Tussen 1948 en 1952 groeit het bruto nationaal product in West-Europa van 120 tot 159 miljard dollar.

Het Marshallplan is een groot succes, omdat de economieën van de landen die de hulp ontvangen in versneld tempo herstellen. Tevens is de dreiging dat het communisme in die landen aan de macht komt verdwenen. George C. Marshall ontvangt in 1953 de Nobelprijs voor de vrede voor het naar hem vernoemde plan.

(Bron: Historiek.net, Britannica.com, History.com, Koude-oorlog.nl, Wikipedia)