Het interbellum: de opmaat naar de Tweede Wereldoorlog

Op 1 september 1939 valt nazi-Duitsland Polen binnen en begint de Tweede Wereldoorlog. Tijdens het interbellum voeren nationalisme en imperialisme de boventoon, waardoor conflicten ontstaan die uiteindelijk tussen de asmogendheden en de geallieerden op wereldschaal worden uitgevochten.

Interbellum betekent ‘tussen de oorlog’. Hiermee wordt de periode aangeduid van 1919 tot en met 1939, het einde van de Eerste Wereldoorlog en het begin van de Tweede Wereldoorlog. De politieke instabiliteit die heerst tijdens het interbellum vindt zijn oorsprong aan het einde van de Eerste Wereldoorlog en het uiteenvallen van grote rijken als het Ottomaanse Rijk, het keizerrijk Oostenrijk-Hongarije, tsaristisch Rusland en het Duitse keizerrijk. Tijdens het interbellum komen in veel landen dictatoriale regimes aan de macht, zoals het communisme in Rusland, het fascisme in Italië, het nationaalsocialisme in Duitsland en het fascisme in Spanje.

Als de Eerste wereldoorlog voorbij is, bloeit het Europees nationalisme op. De gevolgen van de nederlaag van Duitsland en de Vrede van Versailles zullen bijdragen aan het uiteindelijke uitbreken van de Tweede wereldoorlog. Na de Eerste Wereldoorlog is de wereldkaart aan een grondige herziening toe. Er ontstaan nieuwe staten in Europa en het Midden-Oosten. Door die nieuwe grenzen, die vaal lukraak worden getrokken, zullen nieuwe conflicten uitbreken.

Verdrag van Versailles en Volkenbond

Na de Eerste Wereldoorlog breekt voor Duitsland een zware periode aan: het land wordt aangewezen als grote schuldige van die oorlog. Het vredesverdrag, het Verdrag van Versailles, wordt op 28 juni 1919 gesloten, precies 5 jaar na de moord op troonopvolger Frans Ferdinand van Oostenrijk. Duitsland moet grote geldbedragen betalen aan de overwinnende landen. Tevens verliest het land grondgebied, nemen de overwinnaars hele fabrieken in beslag en moet Duitsland ontwapenen. Door de enorme schulden van het land weet Duitsland niet uit de crisis te kruipen waarin het na de Eerste Wereldoorlog in is verzand. Als eind jaren 20 de wereldwijde crisis uitbreekt, kraakt en piept het land financieel veel meer dan alle andere landen die met die economische crisis te maken krijgen. Duitsland moet het Verdrag van Versailles ondertekenen: zo niet, dan bezetten de geallieerden heel Duitsland. De Duitsers noemen het Verdrag daarom het Dictaat van Versailles en zien het als een enorme vernedering. Duitsland is tijdens de onderhandelingen nauwelijks geraadpleegd. Een aantal landen beschouwen het Verdrag als onuitvoerbaar. Onder andere de beroemde Britse econoom John Maynard Keynes, die als topambtenaar de onderhandelingen bijwoont, waarschuwt voor de mogelijke desastreuze gevolgen van het Verdrag.

Verdrag van Versailles.

Als gevolg van het Verdrag wordt op initiatief van president Woodrow Wilson van de Verenigde Staten de Volkenbond opgericht. De Volkenbond is bedoeld om een einde te maken aan alle oorlogen en is de voorloper van de Verenigde Naties. De Volkenbond kent, naast kleine successen, grote zwakheden. Zo kan de Bond haar woorden niet met kracht bijzetten, omdat het niet beschikt over een leger. Als Duitsland bijvoorbeeld, tegen het Verdrag van Versailles in, het Rijnland herbewapent, kan de Volkenbond niets doen. Tevens is de Volkenbond niet in staat de expansionistische drang van landen als Duitsland, Italië en Japan tegen te houden: de landen stappen gewoon uit de Volkenbond.

Woodrow Wilson met Raymond Poincare, de Franse president.

Door het Verdrag van Versailles wordt Europa op grove wijze heringedeeld. Zo worden de Baltische Staten en Finland onafhankelijk van Rusland. Het Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen, Tsjechoslowakije, Turkije en Polen komen uit het verdrag voort. Verder moet Duitsland Elzas-Lotharingen en tevens haar koloniën afstaan.

Dolkstootlegende en Weimarrepubliek

Na de Eerste Wereldoorlog ontstaat bij vele Duitse nationalisten en conservatieven het idee dat de oorlog is verloren als gevolg van linkse revolutionairen en Joden. Zij zouden de macht van de keizer hebben ondergraven. Ook zijn Joodse intellectuelen betrokken bij de Russische Revolutie van 1917. Het idee dat Duitsland de oorlog heeft verloren door linkse revolutionairen, Joden, pacifisten en “andere landverraders” wordt ook wel de ‘dolkstootlegende’ genoemd. De Duitse legerleiding heeft de dolkstootlegende verzonnen om zelf de schuld van het verlies van de oorlog niet te hoeven dragen. Mede door de crisis blijft de dolkstootlegende een factor in het Duitsland van na 1918. Het wordt een belangrijke voedingsbodem voor het antisemitisme van de NSDAP, de partij van Adolf Hitler. Hitler, hoewel een geboren Oostenrijker, sluit zich tijdens de Eerste Wereldoorlog aan bij de Duitsland en vecht voor dat land tijdens die loopgravenoorlog.

De periode tussen 1918/1919 en 1933, als Adolf Hitler aan de macht komt, wordt de Weimarrepubliek genoemd. Het is voor het eerst dat volwaardige democratisch gekozen regeringen aan de macht zijn in Duitsland. De politiek van de regeringen tijdens de Weimarrepubliek staat onder grote invloed van de gevolgen van het Verdrag van Versailles. Er heerst regelmatig een revolutionaire sfeer door de grote economische problemen en het zeer verdeelde politieke spectrum.

Mein Kampf

Tijdens de Weimarrepubliek plegen extreemrechtse ‘Putschisten’ 2 staatsgrepen, waarvan de Bierkellerputsch van Adolf Hitler en zijn gezanten uit 1923 het bekendst is. De staatgreep mislukt, Hitler moet de gevangenis in en schrijft daar zijn boek Mein Kampf. In dat boek zet Hitler onder andere uiteen waarop hij zijn antisemitisme baseert. Hitler gelooft in een niet-bestaand complot dat zijn oorsprong vindt in de zogenaamde ‘Protocollen van de wijzen van Sion’. Een aantal Joodse leiders zouden in 1897 bijeen zijn gekomen in het Zwitserse Bazel, waar zij een complot zouden hebben gesmeed om de christelijke maatschappij omver te werpen en de wereldmacht te veroveren. Hitler is van mening dat de kracht van een bevolking wordt bepaald door de raszuiverheid van het bloed: er moet worden voorkomen dat Arisch bloed wordt vermengd met andere rassen en al helemaal niet met het Joodse.

Hitler analyseert in Mein Kampf de Duitse nederlaag van de Eerste Wereldoorlog. Met de lering die hij daaruit trekt, wil hij de volgende oorlog wel winnen. Hij bepaalt de oorlogsdoelen van die volgende oorlog, de strategie en de mogelijke bondgenoten. Mein Kampf is een routeplan naar de volgende oorlog. De mens is volgens Hitler een wezen met een overlevingsinstinct om zich voort te planten en strijd te leveren. De succesvolle mensenrassen zullen anderen domineren, uitroeien of tot slaaf maken. De overwinnaars, het Arische ras, hebben meer ruimte en voedsel nodig, waardoor een volk over zoveel mogelijk ‘Lebensraum’ moet beschikken, zoveel mogelijk grondgebied dus. Hitler wil Lebensraum in het oosten, de vernietiging van het communisme en de uitroeiing van het jodendom. “Duitsland wordt of een wereldmacht of houdt op te bestaan,” zo luidt zijn opvatting, hetgeen een oorlog onvermijdelijk maakt. Hitler komt op 30 januari 1933 aan de macht en wil, tegen de afspraken van het Verdrag van Versailles in, het Duitsland recreëren van voor 1918. Hij bouwt aan een welvaartsstaat en aan een Duits saamhorigheidsgevoel. Hitler brengt de gigantische werkeloosheid terug, herinvoert de dienstplicht en herbewapent.

Op 14 november 1935 voert Duitsland de rassenwetten van Neurenberg in. Hierdoor verliezen Joden hun burgerrechten en is het verboden voor een Jood om een relatie of een huwelijk aan te gaan met een Duitser. Dit mondt in 1938 uit tot de Kristallnacht, waarin Joden worden aangevallen en vermoord, hun bezittingen geplunderd en honderden synagogen in brand worden gestoken.

Appeasementpolitiek van Frankrijk en Groot-Brittannië

Duitse troepen trekken in 1936 het Rijnland binnen dat onder geallieerd toezicht staat. Hitler weet de Italiaanse dictator Mussolini zo ver te krijgen om Zuid-Tirol af te staan. Het levert het bondgenootschap op tussen Duitsland en Italië en maakt de weg vrij voor de zogenaamde ‘Anschluss’, de aansluiting van Oostenrijk bij Duitsland in 1938. Oostenrijk raakt als gevolg van het Verdrag van Versailles Sudetenland en Zuid-Tirol kwijt aan respectievelijk Tsjechoslowakije en Italië. Hitler wil ook Sudetenland annexeren en alle etnische Duitsers weer in het Duitse Rijk krijgen: Heim ins Reich. Frankrijk en Groot-Brittannië nemen het op voor Tsjechoslowakije, maar willen ten koste van alles een oorlog voorkomen. Daarom sluiten ze met Duitsland en Italië op 30 september 1938 het Verdrag van München en annexeert Hitler Sudetenland. De Britse premier Chamberlain wordt bij thuiskomst als een held onthaald. Zijn beroemde woorden op het vliegveld, “Peace for our Time”, blijken zeer naïef: binnen een jaar valt Hitler Polen binnen.

De Fransen en Britten voeren een zogenaamde appeasementpolitiek, een beleid dat erop is gericht om een oorlog met Duitsland te voorkomen. In praktijk komt het erop neer dat alle wensen van Duitsland worden ingewilligd en Hitler zijn gang kan gaan. Duitsland smeedt op 24 augustus 1939 een pact met de Sovjet-Unie, het Molotov-Ribbentroppact, een niet-aanvalsverdrag tussen de 2 landen. Het pact behelst ook geheime protocollen, die na de Tweede Wereldoorlog naar buiten komen: Polen wordt tussen de 2 grootmachten verdeeld en de Baltische staten en delen van Roemenië komen onder de invloedsfeer van de Sovjet-Unie. Zonder het pact zal Duitsland, dat al van plan is om Polen binnen te vallen, een 2-frontenoorlog moeten voeren. Bij een Duitse inval op Polen is de kans groot dat Frankrijk en Groot-Brittannië wel de oorlog verklaren.

Start van WW II. Duitse soldaten slopen de hefboom bij de Duits-Poolse grens.

Hitler hoopt dat Groot-Brittannië en Frankrijk zich neutraal opstellen. Hij valt op 1 september 1939 Polen binnen en op 3 september verklaren beide landen Duitsland de oorlog. Hij verliest in 1941 de slag om Groot-Brittannië tijdens The Battle of Britain. Hitler krijgt zijn 2-frontenoorlog toch als hij in juni 1941 de Sovjet-Unie binnenvalt. Duitsland en Italië sluiten een pact met Japan. Dat land bombardeert op 7 december 1941 Pearl Harbor, waardoor de Verenigde Staten de oorlog verklaren aan Japan. Op 11 december verklaart Duitsland de Verenigde Staten de oorlog.

Net als zijn voorgangers in 1914 maakt Hitler dezelfde fout: hij komt in een 2-frontenoorlog terecht die hij niet kan winnen. Hij pleegt op 30 april 1945 zelfmoord en laat een wereld in puin achter.

Het interbellum in Azië

Nederland heeft zo’n 250 jaar lang exclusieve handelsrechten gehad met Japan. Na de openstelling van het land in de 19e eeuw, wordt Japan een geïndustrialiseerd land. Het heeft echter een grote bevolking en weinig grondstoffen. Daarom wil Japan zijn grondgebied uitbreiden in Azië. Het land voert rond 1900 oorlogen en bezet gebieden in Azië. Japan bezet tijdens de Eerste Wereldoorlog een aantal eilanden en de Duitse concessies in China dat het land, tot woede van China, na die oorlog als gevolg van het Verdrag van Versailles mag houden. Uiteindelijk wil Japan een eigen rijk vestigen in Azië en wil het daarom af van de koloniale landen in dat gebied: Nederland, Frankrijk en Groot-Brittannië. Deze landen proberen, samen met Australië en Nieuw-Zeeland, Japan na de Eerste Wereldoorlog af te houden van verdere expansie.

Japan lijft in 1932 Mantsjoerije in, de bufferstaat tussen Japan en China. In 1937 valt het China aan en verovert het grote delen van het land. Japan ziet in Europa de zwakte van de kolonisatoren Nederland, Groot-Brittannië en Frankrijk als Duitsland zich zonder problemen uitbreidt. Hierdoor is de kans op succes van een aanval op hun koloniale bezittingen groot. Japan leidt een nederlaag in 1938 tijdens de Russisch-Japanse Oorlog en ook de landoorlog in China verloopt moeilijk. Vanwege de ingestelde olieboycot heeft het land te weinig grondstoffen. Het zoekt toenadering tot de as Rome-Berlijn en tekent op 27 september 1940 een pact met Duitsland en Italië. Duitsland, Italië en Japan worden ook de asmogendheden genoemd. De landen beloven elkaar te steunen als één van hen wordt aangevallen. Om de machtige marine van hun belangrijkste tegenstander, Amerika, uit te schakelen, valt Japan op 7 december 1941 Pearl Harbor aan, waar een groot deel van de Amerikaanse vloot zich bevindt. Hierdoor raakt Japan betrokken bij de Tweede Wereldoorlog.

Aanval op Pearl Harbor.

Het interbellum in Afrika en het Midden-Oosten

Na de Eerste Wereldoorlog worden de Turkse en Duitse gebiedsdelen in Afrika en het Midden-Oosten mandaatgebieden. De kolonisatoren Groot-Brittannië, Frankrijk, België en Zuid-Afrika krijgen als gevolg van het Verdrag van Versailles de taak de gebieden tot ‘onafhankelijkheid op te voeden’. De Britten stichten onafhankelijke koninkrijken, zoals het koninkrijk Saoedi-Arabië in 1932. Afrika is in het interbellum volledig gekoloniseerd door Europese staten, op 2 landen na: Liberia en het keizerrijk Ethiopië. Italië wil zijn koloniën uitbreiden en loert op Ethiopië. In 1934 ziet het zijn kans schoon als Ethiopische troepen in gevecht raken met Somalische troepen die vechten onder Italiaanse vlag. Italiaans-Somaliland is tot 1960 namelijk een kolonie van Italië. Italië begint een oorlog met Ethiopië en bezet in 1936 het land. Keizer Haile Selassie van Ethiopië maakt de zaak aanhangig bij de Volkenbond. De zwakke Volkenbond houdt het echter bij woorden en Haile Selassie moet vluchten. De keizer krijgt gelijk als hij waarschuwt dat de Europese machten wel eens de volgenden kunnen zijn.

In de 19e eeuw zijn immigratiestromen van Joden naar Palestina op gang gekomen. Zij kopen grote stukken land, bouwen scholen en kibboetsen en stichten zo een eigen staat in een staat. De Arabieren zijn het hier niet mee eens en er ontstaan grimmige situaties. Palestina staat onder mandaat van Groot-Brittannië, dat minder migratie van joden naar Palestina toestaat. Na de Tweede Wereldoorlog migreren veel Joden naar Palestina, wat uiteindelijk in 1948 zal leiden tot de onafhankelijke Joodse staat Israël.

Een belangrijke reden voor de geallieerden om tijdens de Tweede Wereldoorlog in Afrika te vechten is dat dit de kans biedt een nieuw front te openen na het desastreuze verlies in West-Europa aan het begin van de oorlog. Tevens is het bedoeld om de Duitse druk op het oostfront te verlagen nadat in juni 1941 Duitsland de Sovjet-Unie binnenvalt. Hierdoor verplaatst Duitsland troepen naar Afrika.

Burgers militaire doelwitten

In augustus 1945 komt een eind aan de Tweede Wereldoorlog, een oorlog die nog verschrikkelijker is dan zijn voorganger. Deze oorlog onderscheidt zich dan ook van al zijn voorgangers: voor en aan het begin van de oorlog beschouwen de Duitsers en Japanners, maar later ook de geallieerden, burgers als legitieme militaire doelwitten. Meer dan 55 miljoen mensen komen om het leven. Ongeveer de helft daarvan bestaat uit burgerslachtoffers. De nazi’s vermoorden ongeveer 6 miljoen Joden. Dat gebeurt voornamelijk in concentratiekampen, waar ook Roma en Sinti en andere ‘ongewensten’ worden vermoord.

(Bron: Tracesofwar.nl, Historischnieuwsblad.nl, Duitslandinstituut.nl, Historiek.net, Isgeschiedenis.nl, Entoen.nu, Wikipedia.)