Hanso Idzerda, de pionier van de Nederlandse radio

Hanso Schotanus á Steringa Idzerda verzorgt op 6 november 1919 de eerste geplande radio-uitzending voor algemeen publiek in Nederland. Hij legt hiermee de basis voor de Nederlandse omroepen. Wat eens is begonnen als een hobby voor radiozendamateurs, groeit uit tot een geliefd en onvervangbaar medium.

Hanso Idzerda wordt beschouwd als de eerste in Nederland die van de radio een omroep maakt: de Nederlandse radiopionier verzorgt vooraf aangekondigde radio-uitzendingen op vaste tijdstippen voor algemeen publiek. Als bewijs hiervoor geldt de advertentie die Idzerda op 5 november 1919 plaatst in de Nieuwe Rotterdamse Courant, waarin hij zijn eerste uitzending aankondigt. Daarin staat onder andere: “6 november 1919, Radio Soirée-Musicale, donderdagavond van 8-11 uur (…) Iedereen die in het bezit is van een eenvoudig radio-ontvangtoestel, kan deze muziek rustig thuis horen. Bij het gebruik van onze versterkers, kan deze muziek door het hele vertrek hoorbaar worden gemaakt.”

Amerikaanse voorgangers

In veel publicaties wordt verkondigd dat Idzerda de eerste ter wereld is die een vooraf aangekondigde radio-uitzending met spraak en muziek voor een algemeen publiek verzorgt. Dat is niet waar: in de Verenigde Staten zijn meerdere radiopioniers hem voor.

Bord bij het huis van Hanso Idzerda.

Zo verzorgt de in Canada geboren radiopionier Reginald Fessenden op Kerstavond 1906 een vooraf aangekondigde uitzending vanuit Brand Rock in de Amerikaanse staat Massachusetts. Hij maakt zijn uitzending bekend bij marconisten op zee en mensen met ontvangsttoestellen in New York. Fessenden draait grammofoonplaten en speelt een stukje viool. Ondanks het feit dat hij niet regelmatig uitzendt, beschouwen Amerikaanse historici hem als de ‘uitvinder van de omroep’.

De Amerikaan Lee de Forest is de uitvinder van de vacuüm radiobuis, waarmee de verzending van spraak en muziek mogelijk is. In 1906 en in 1907 experimenteert hij al met uitzendingen. In 1908 brengt hij vanaf de Eiffeltoren in Parijs de Willem Tell Overture ten gehore. In 1916 doet De Forest verslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Uit reacties valt op te maken dat hij tot 300 kilometer ver te beluisteren is.

Dr. Frank Conrad uit het Amerikaanse Pittsburgh is in dienst van de Westinghouse Company, een bedrijf dat onder andere ontvangstapparatuur verkoopt. Hij krijgt in 1916 een licentie voor zijn zendstation. Na de Eerste Wereldoorlog begint hij met onregelmatige uitzendingen. Hij krijgt zoveel reacties dat hij besluit vanaf 17 oktober 1919 elke woensdag- en zaterdagavond een 2 uur durend verzoekplatenprogramma te verzorgen. Ook treden artiesten er live op en gelden zijn zoons Crawford en Francis als eerste diskjockeys ter wereld. Er verschijnen verslagen van de uitzendingen in de Pittsburgh Gazette Times. Hij is daarmee 3 weken eerder dan Idzerda.

Charles David Herrold zendt in januari 1909 vanuit San José in de Amerikaanse staat Californië het volgende: “This is the Wireless Telephone on the Garden City Bank Building in San Jose, California”. Herrold is docent aan het College of Engeneering and Wireless in Californië en vindt radio-uitzendingen een mooie manier om studenten te werven. Ongeveer vanaf 1912 verzorgt hij nieuwsuitzendingen afgewisseld met muziek.

Deze voorbeelden laten zien dat Idzerda niet de eerste is die vooraf aangekondigde uitzendingen voor algemeen publiek verzorgt. Wel is hij de eerste in Nederland.
Het probleem voor historici is dat de radioamateurs in die tijd weinig historisch besef hebben, waardoor het moeilijk is achteraf te bewijzen wie nou de echte eerste omroepman ter wereld is. Die amateurs zijn op dat moment bezig met het ontwikkelen van radio en doen dat niet met in het achterhoofd wat de toekomst over hen zal vermelden. Daarnaast is radio een vluchtig medium: op het moment dat de boodschap is uitgezonden en niet is opgenomen, wordt die boodschap ontvangen om daarna te verdwijnen.

Hanso Idzerda 

Hanso Henricus Schotanus à Steringa Idzerda, die als radioroepnaam ‘IDZ’ heeft, wordt op 26 september 1885 in het Friese Weidum geboren. De elektrotechnisch ingenieur is gefascineerd door alles wat met radiotechniek en draadloze communicatie te maken heeft. Na de Eerste Wereldoorlog richt hij in Den Haag een laboratorium en radioseintoestellenfabriek op onder de naam Technisch Bureau Wireless (hetgeen draadloos betekent), later omgedoopt tot Nederlandse Radio Industrie (NRI). Daar maakt hij samen met zijn werknemers hoogwaardige zend- en ontvangstapparatuur voor het leger en de scheepsvaart. Die zenden hun boodschappen in morsecode via de radiotelegrafie. Idzerda is tevens bezig met het ontwikkelen van radiotelefonie, waarmee het gesproken woord en muziek draadloos kan worden uitgezonden.

Aan het begin van de 20e eeuw wordt de ether gebruikt voor militaire en maritieme doeleinde, om hun morsecodes door te seinen. Radioamateurs luisteren met zelfgebouwde ontvangtoestellen illegaal de ether af. In 1917 heft de overheid het luisterverbod op, maar zenden moet nog steeds geschieden met een vergunning. In die tijd is de radio een liefhebberij voor amateurs, die zelf de kennis hebben om een toestel te bouwen. Idzerda wil van die radio een medium voor de massa maken. Tevens is het een prima manier om zijn producten aan de man te brengen. Maar op een paar amateurs na, zit niemand te wachten op een ontvanger die alleen maar korte en lange piepjes kan ontvangen. Mensen willen het gesproken woord en muziek in hun huiskamer beluisteren. Daarom besluit Idzerda zelf een zender te bouwen, een zendvergunning aan te vragen en zelf programma’s te gaan verzorgen.

Ideezet (IDZ)

Belangrijk voor het uitzenden van gesproken woord en muziek is de introductie van de radiolamp, ook wel triode of elektronenbuis genoemd. Met deze radiolamp, zoals gezegd een Amerikaanse uitvinding van Lee de Forest, is de kwaliteit van de ontvangst en van het zenden beduidend beter dan met bijvoorbeeld een kristal. In samenwerking met Idzerda brengt Philips in 1917 de Philips Ideezet-ontvanglamp uit. Ideezet staat voor de eerste 3 letters van zijn naam Idzerda, maar dan fonetisch uitgesproken. Met opzet is voor deze naam gekozen omdat Idzerda een grote bekendheid geniet onder radioamateurs. De Philips Ideezet is te koop voor 12,50 gulden.

Tot de komst van de radiolamp moeten amateurs het doen met een ontvanger op een kartonnen koker gewikkeld spoel met 2 glijspoelen en een kristaldetector. Versterking is in de ontvanger niet mogelijk en de geluiden moeten per koptelefoon worden beluisterd. De antenne levert daarvoor de energie, waardoor die enkele tientallen meters lang moet zijn en zo hoog mogelijk moet worden geplaatst. Na de introductie stappen amateurs massaal over op de triode. Met behulp van radiozelfbouwboekjes knutselen ze zelf een zogenaamde eenlampsontvanger in elkaar. Die is een stuk gevoeliger dan de kristalontvanger en is in staat om op grotere afstand signalen te ontvangen. Tevens is de antenne een stuk korter. Nu is het wachten op een zender waarop het gesproken woord en muziek te beluisteren valt.

Deze langegolfzender komt er in 1919 en is gebouwd door Idzerda. De zender heeft een door Idzerda en Philips ontwikkelde triode-zendlamp met een modulatiesysteem dat door Idzerda is ontworpen. Idzerda laat het publiek met radiotelefonie kennis maken tijdens een elektronicabeurs in de Jaarbeurs in Utrecht op 24 februari 1919. In samenwerking met Philips demonstreert de NRI de zender. Idzerda weet over een afstand van 1.200 meter draadloos woord en muziek uit te zenden. De eerste muziek die in Nederland via de ether te beluisteren is, komt uit een muziekdoosje dat Idzerda van thuis heeft meegenomen. Daarna volgt een vrouwenstem. Mensen die de eerste muziek en gesproken woorden via de ether horen, geloven in eerste instantie niet dat er nergens een draad is verborgen.

Eerste uitzending: Radio Soirée-Musicale 

Op 5 november 1919 plaatst Idzerda zoals gezegd een advertentie in de Nieuwe Rotterdamse Courant. De volgende dag is het dan tijd voor de eerste geplande radio-uitzending in Nederland: Radio Soirée-Musicale. Van 20.00 uur tot en met 23.00 uur verzorgt hij vanuit de Beukstraat in Den Haag met zijn zender PCGG zijn eerste radioprogramma dat hij zelf presenteert. Hij heeft een rood licht boven de deur geplaatst met daarbij de tekst: “Brandt dit licht, dan koppen dicht.” De amateurs met een ontvanger luisteren naar liedjes als Turf in je ransel, een grenardiersmars, en Een meisje dat men nooit vergeet. Tot november 1924 zendt Idzerda vanuit zijn woning uit. Het is een groot succes. Deze uitzending geldt als de geboorte van de Nederlandse radio-omroep. Hij legt daarmee de basis voor het uitzenden in omroepverband en daarmee voor de vorming van de Nederlandse omroepverenigingen en het omroepbestel.

Het bereik van de zender is groot. De uitzendingen zijn niet alleen in heel Nederland te ontvangen, maar ook in het zuidoosten van Engeland. Deze ‘Dutch Concerts’ zijn daar zeer populair. In 1921 komen de uitzendingen in het gevaar vanwege financiële problemen. W.W. Burnham, de directeur van de Engelse radiobouwer Burnham & Co, plaatst een oproep in het Engelse radioblad Wireless voor financiële steun aan Idzerda. Ook het dagblad The Daily Mail doet mee en Idzerda ontvangt zo ondersteuning vanuit Engeland. Hij verzorgt Engelstalige uitzendingen en krijgt ongevraagd cake en grammofoonplaten uit dat land opgestuurd. Ook zendt hij rechtstreeks concerten uit vanuit het Scheveningse Kuhrhaus.

Faillissement en overlijden

Het maken van radio is in die tijd een kostbare bezigheid. De experimenten voor het ontwikkelen van radio-onderdelen zijn duur, evenals de zelfbouw van die radio-onderdelen. Tevens moet de zendvergunning worden betaald. Idzerda bekostigt zelf veel en ontvangt geld door sponsoring. Hij vraagt de luisteraars geld te doneren met de slogan: “Toont uw goeden wil, anders wordt de aether stil.” In 1923 verbreekt Philips de samenwerking met Idzerda. Hij gaat naar Hilversum waar hij zijn activiteiten hervat bij de Nederlandse Seintoestellen Fabriek (NSF). Idzerda raakt in geldnood, hij verliest zijn zendvergunning en in 1924 gaat de NRI failliet. Gesteund door Philips neemt de NSF de publieke omroeptaak van Idzerda over. De NSF is het eerste Nederlandse bedrijf dat fabrieksmatig radiotoestellen produceert. Volgens de filosofie van Idzerda verzorgt de NSF haar uitzendingen: ze kondigen van te voren de radio-uitzending aan en zenden die uit op een vast tijdstip. Op 21 juli 1923 is de eerste uitzending. De NSF krijgt van Philips het jaar daarop 2 zendmasten, waardoor de uitzendingen in heel Nederland vanuit Hilversum zijn te beluisteren. Den Haag raakt daarmee zijn plaats als radiostad kwijt. Uit de Seintoestellenfabriek is de AVRO ontstaan en daarna de NCRV, KRO, VARA en VPRO. Deze omroepen vertegenwoordigen allen een groep op levensbeschouwelijke basis in de Nederlandse samenleving, waardoor het verzuilde omroepbestel ontstaat.

Zendapparatuur van Hanso Idzerda.

Idzerda krijgt in 1926 opnieuw een zendvergunning. Die is alleen bedoeld voor technische experimenten. Toch zendt hij na het sluiten van de Hilversumse zender na middernacht een eigen programma uit. Na 1930 wordt zijn zendmachtiging niet meer verlengd. Hij raakt teleurgesteld en besluit in 1935 om helemaal met zijn radioactiviteiten te stoppen. Hij wordt pensionhouder en raakt in de vergetelheid.

In november 1944 kijkt de ingenieur geïnteresseerd rond in een verboden gebied vlakbij een lanceerplaats voor de Duitse V2 in Wassenaar. Hanso Henricus Schotanus à Steringa Idzerda wordt door de Duitsers voor spion aangezien en wordt ter plekke doodgeschoten. Hij is 59 jaar geworden.

De nalatenschap van de van oorsprong Friese ingenieur Hanso Idzerda is groot. Hij is in de beginjaren een voorloper voor andere radioamateurs en bouwt hoogwaardige communicatieapparatuur. Idzerda is één van de eersten in Nederland die de mogelijkheden van radio voor een groot publiek onderkent. Met zijn eerste uitzending, nu 100 jaar geleden, is Hanso Idzerda de pionier van de Nederlandse radio.

Onvergetelijke Luisterlijst

Op 6 november 2019 wordt de Top 10 van de Onvergetelijke Luisterlijst bekendgemaakt op NPO Radio 1 en NPO Radio 5. Bestaande uit radio-hoogtepunten, van muziek, spelletjes tot journalistiek, waarop het publiek heeft mogen stemmen.

Lees ook: de favoriete momenten uit 100 jaar radio van de MAX-radiodj’s.

(Bron: Anderetijden.nl, Beeldengeluid.nl, Denhaag.wiki, Rotterdamsradiomuseum.nl, NRC.nl, Wikipedia.)