De val van de Berlijnse Muur, het tastbare symbool van de Koude Oorlog

Met de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 komt een einde aan de tweedeling van Duitsland. In een communistisch en een democratisch deel en worden families na jaren met elkaar herenigd. De val van de Muur luidt ook het einde van het communisme in Europa in. Het ‘IJzeren Gordijn’, dat het Europa van na de Tweede Wereldoorlog in tweeën splijt, wordt in een relatief korte periode ‘neergehaald’.

Op de ochtend van 9 november 1989 heeft nog niemand het idee dat diezelfde avond de Berlijnse Muur valt. Vlak voor de ‘val’ lijkt de tweedeling van Duitsland permanent en worden de mensen die geloven in de hereniging van de 2 Duitslanden naïef genoemd. Uiteindelijk valt de Muur door onophoudelijke protesten van duizenden moedige Oost-Duitse burgers, die met demonstraties een vreedzame revolutie op gang brengen en zo de dictatuur omverwerpen.

Het is de voormalige premier van Groot-Brittannië Winston Churchill die de term IJzeren Gordijn beroemd maakt en er de huidige betekenis van politieke en economische tweedeling in Europa aan geeft. Tijdens zijn inmiddels beroemd geworden Fultonspeech, die hij houdt op 5 maart 1946 in de VS, zegt hij: “Van Stettin aan de Oostzee tot Triëst aan de Adriatische Zee, is een ‘IJzeren Gordijn’ neergelaten dwars door het Europese continent.” De Berlijnse Muur is het zichtbare symbool van deze tweedeling, waaraan eind 1991 een einde komt als in vrijwel alle staten in Oost-Europa het communisme is vervangen door democratie.

9 november, ‘Schicksaltag’

De 9e november is overigens een belangrijke datum in de Duitse geschiedenis. Op 9 november, Schicksaltag in het Duits, vrij vertaald lotsbestemmingsdag in het Nederlands, vinden in verschillende tijdperken belangrijke gebeurtenissen plaats die de Duitse geschiedenis hebben beïnvloed.

-In het revolutiejaar 1848 wakkeren de revoluties in Europa de hoop op de eenwording van Duitsland en verandering aan. In dat jaar komen liberale politici bijeen in Frankfurt, om een nieuwe grondwet voor heel Duitsland op te stellen. Zij kunnen onderling geen overeenstemming bereiken en de liberale revolutie mislukt. De vorsten herstellen hun macht en de droom op een Duitse eenheidsstaat is vervlogen. Eén van de bekendste vertegenwoordigers van die Duitse revolutie, Robert Blum, wordt op 9 november 1848 geëxecuteerd. Hij wordt ook de ‘Martelaar van de Duitse democratie’ genoemd.

-Op 9 november 1918, aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, wordt de Duitse keizer Wilhelm II afgezet. Duitsland wordt een democratische parlementaire republiek, later de Weimarrepubliek genoemd. De Duitse keizer vlucht naar Nederland.

-Conservatieve nationalisten onder leiding van Adolf Hitler en generaal Erich Ludendorff plegen in de nacht van 8 op 9 november 1923 een staatsgreep. Ze proberen in München de macht te grijpen, om zo vanuit München de regering in Berlijn omver te werpen. De coupplegers krijgen te weinig steun en de opstand wordt door het leger en de politie neergeslagen. Hitler gaat de gevangenis in, waar hij Mein Kampf schrijft. De staatgreep wordt ook wel de Bierkellerputsch genoemd, omdat die is begonnen in de Bürgerbräukeller in München.

-De 17-jarige Duitse Joodse jongeman Herschel Grynszpan vermoordt in Parijs op 7 november 1938 de Duitse diplomaat Ernst vom Rath uit woede over wat de nazi’s zijn familie en andere Joden aandoen. Op 9 november 1938 vindt de zogenaamde Kristallnacht plaats. Propagandaminister Joseph Goebbles hitst het volk en de SA op, waardoor in heel Duitsland pogroms op Joden plaatsvinden. Ongeveer 1.400 synagogen worden in brand gestoken, bezittingen en huizen van Joden worden geplunderd, Joodse vrouwen worden verkracht en ongeveer 400 Joden vermoord. Het is een voorbode van wat de Joden in Duitsland en in Europa nog te wachten staat.

-Hitler en zijn kompanen herdenken op 8 november 1939 de Bierkellerputsch van 8/9 november 1923. Georg Elser, een linkse timmerman en meubelmaker, wil een oorlog voorkomen en plaatst een bom bij het altaar waar Hitler en toespraak zal geven. Hitler gaat na zijn toespraak eerder weg, waardoor hij de aanslag overleeft. Elser wordt in 1944 in Dachau vermoord. Deze gebeurtenissen op de 9e november tonen de Duitse worsteling met eenheid, totalitarisme en democratie. Aan deze worsteling komt op 9 november 1989 een einde als de Berlijnse Muur valt. Minder dan een jaar later verenigen Oost- en West Duitsland zich weer tot 1 Duitsland en wordt het totalitaire communistische regime van de DDR vervangen door een democratie.

Na de Tweede Wereldoorlog en de bouw van de Muur

Na de Tweede Wereldoorlog verdelen de Sovjet-Unie, De Verenigde Staten, Frankrijk en Groot-Brittannië het verslagen Duitsland zoals afgesproken tijdens de Conferentie van Jalta in 1945. Het land wordt onder toezicht gesteld van de Geallieerde Controleraad. Het hoofdkwartier van deze raad bevindt zich in Berlijn in Oost-Duitsland dat in handen is van de Sovjet-Unie. Daarom wordt ook Berlijn opgedeeld in 4 zones. Kort daarna strandt de samenwerking tussen de voormalige bondgenoten. Op 20 juni 1948 voeren de 3 westerse geallieerde machten namelijk de D-Mark in en op 23 juni in Berlijn, zonder daarover de Sovjet-Unie te informeren. De oude Rijksmark vertegenwoordigt nog maar weinig waarde.

Een enorme inflatie is het gevolg. De Sovjet-Unie reageert met een totale blokkade van Berlijn, dat zich volledig in Oost-Duitsland bevindt. De westerse geallieerden moeten de 2.2 miljoen Berlijners en de 8.000 westerse militairen bevoorraden via een luchtbrug. Als er na bijna een jaar geen verandering is gekomen in de situatie, heft de Sovjet-Unie op 11 mei 1949 de blokkade op. Het is de tijd van de Koude Oorlog en in plaats van samenwerking in Europa na de Tweede Wereldoorlog, wordt het continent verdeeld in 2 kampen, die qua politiek en economisch systeem elkaars tegenpolen zijn.

In 1949 wordt de Bondsrepubliek Duitsland gevormd uit de 3 westerse geallieerde delen en in datzelfde jaar de Duitse Democratische Republiek, dat onder toezicht van de Sovjet-Unie staat. Vanwege de slechte economische situatie en omdat vele Oost-Duitsers niet onder een communistisch juk willen leven, vlucht een groot aantal van Oost naar West. Tussen 1949 en 1961 nemen ongeveer 2.5 miljoen Duitsers en inwoners van andere Oostbloklanden de wijk vanuit het Oosten naar het Westen. Dit zijn vaak jongeren en hoog opgeleiden die via Berlijn vertrekken, omdat de rest van de grenzen van de DDR zwaar zijn bewaakt. Een deel moet dat met de dood bekopen. Anderen die tijdens hun vluchtpoging worden gepakt, wacht een jarenlange gevangenisstraf en worden na hun vrijlating beschouwd als paria’s.

Voor de DDR is deze uitstroom niet acceptabel. De leiders besluiten een muur in de stad Berlijn op te trekken en de inwoners op te sluiten. In de nacht van 12 op 13 augustus 1961 wordt Oost- van West-Berlijn gescheiden en worden de Berlijners wakker in een verdeelde stad. In eerste instantie bestaat die muur uit prikkeldraad en bewakers, maar al gauw begint de DDR met het verstevigen van de doorgangen. In 1962 wordt op 100 meter achter het eerste hek een tweede geplaatst en worden de huizen in het tussenliggende gebied met de grond gelijk gemaakt.

Dit wordt ook wel de ‘zone des doods’ genoemd, omdat de bewakers de opdracht hebben een ieder die zich in dat gebied bevindt, dood te schieten. In 1965 begint de DDR met de bouw van de betonnen Berlijnse Muur. In 1980 is hij gereed: de zwaar bewaakte Muur is 45.1 kilometer lang, 5 meter hoog en is 1.2 meter dik. Er zijn 9 grensovergangen. De DDR noemt de Muur een “antifascistische beschermingsmuur” die de inwoners beschermt tegen de agressie van het West-Duitse kapitalisme en westerse spionnen moet buiten houden.

Checkpoint Charlie, 28 oktober 1961.

De Amerikaanse president John F. Kennedy bezoekt op 23 juni 1963 de Muur en spreekt zijn solidariteit met alle Berlijners uit met de woorden: “Ich bin ein Berliner.”

Veranderingen in de jaren 80

In 1985 komt Michail Gorbatsjov aan de macht in de Sovjet-Unie. Hij ziet in dat zijn land drastische hervormingen nodig heeft: het communisme zit in het slop. Hij voert glasnost en perestrojka in, openheid en interne veranderingen binnen het socialistische systeem. Ook wil hij de kosten voor het onderhoud van de satellietstaten in het Oostblok verminderen.

In landen als Polen en Hongarije wordt die politiek als bevrijdend beschouwd en gaan de hervormingen sneller dan in de Sovjet-Unie. Gorbatsjov is zeer populair onder de bevolking van de DDR. De DDR-leiding wil echter niets weten van hervormingen. Daardoor raakt de SED, de communistische partij van de DDR, in paniek. Sommige Sovjetpublicaties worden in de DDR verboden of worden onderworpen aan sterke controles. De pers in de Sovjet-Unie is in die tijd vrijer dan die in de DDR.

Op 12 juni 1987 staat de Amerikaanse president Ronald Reagan bij de Brandenburger Tor voor de Berlijnse Muur. Tijdens zijn toespraak spreekt hij de woorden: “Mr. Gorbatsjov, tear down this Wall”. Westerse leiders noemen de woorden van de Amerikaanse president naïef. De DDR en de hereniging van Duitsland staan in het Westen namelijk helemaal niet op de agenda.

Want 1 jaar voor de val van de Muur lijkt het einde van de Koude Oorlog nog lang niet in zicht. Zoals gezegd staat de hereniging van Duitsland niet op de agenda’s van westerse politici en hebben zij de tweedeling aanvaard. De DDR profileert zichzelf als een stabiele politieke en economische natie. De DDR-leiders geloven eind 1988 en in 1989 nog dat zij geliefd zijn door het volk en dat de tweedeling van Duitsland wellicht voor eeuwig is. Zo zegt DDR-leider Erich Honecker tijdens een staatsbezoek aan Moskou in 1989 dat de Muur nog 50 of zelfs 100 jaar zal bestaan. De DDR-leiders zien niet de groeiende onrust die heerst onder het volk. De mensen zitten er vast: ze hebben door de repressie van het regime geen andere keuze dan te voldoen aan de wensen van de leiding.

Op 6 februari 1989 wordt de laatste persoon doodgeschoten die probeert over de Muur naar West-Duitsland te geraken. Het is de 20-jarige Chris Gueffroy die samen met zijn vriend Christian Gaudian de DDR probeert te ontvluchten. Gaudian raakt gewond en moet 3 jaar de gevangenis in. Op 28 april 1989 schaft de Minister van Staatssicherheit (Stasi) Erich Mielke het schietbevel bij de Muur af. Het heeft tot gevolg dat nog meer DDR-burgers een aanvraag doen om naar het Westen te mogen.

Op 7 mei 1989 vinden er verkiezingen plaats in de DDR. Normaal gesproken wint de SED die verkiezingen met ongeveer 99 procent. Dit keer blijkt ongeveer 7 procent van de DDR-burgers tegen het regime te hebben gestemd. Er vinden protesten plaats. De DDR geeft meer en meer visumaanvragen uit om aan de onrusten een eind te maken. Het gevolg is echter dat er weer meer aanvragen worden gedaan. Het lijkt wel of iedereen weg wil uit de socialistische heilstaat.

De ‘paneuropese picknick’

In Hongarije wordt de grensbewaking met Oostenrijk ontmanteld. DDR-Burgers hebben het recht om naar Hongarije af te reizen. Hongaarse soldaten beginnen met het weghalen van de versperringen op 2 mei. Zo ontstaat er een gat in het IJzeren Gordijn. Veel DDR-burgers gaan op ‘vakantie’ naar Hongarije en bivakkeren bij de grens tussen Hongarije en Oostenrijk. De DDR-regering onderneemt nog steeds niets. Honecker is in die tijd zwaar ziek. De machthebbers van de DDR hebben niet de moed iets tegen de stroom vertrekkende mensen te doen. Er is sprake van een ‘paneuropese picknick’ bij de grens tussen Hongarije en Oostenrijk. Het nieuws uit Hongarije moedigt DDR-burgers aan, evenals de demonstraties die vanaf september op de 1e maandag in Leipzig plaatsvinden.

Hongarije laat DDR-burgers de grens over. Op 30 september dienen DDR-burgers in Warschau, Praag en Boedapest visumaanvragen in. De West-Duitse ambassades puilen uit. Ongeveer 7.000 DDR-burgers mogen naar West-Duitsland. Wat een paar maanden daarvoor nog onmogelijk lijkt, is nu werkelijkheid geworden. Rellen breken uit in Dresden en de politie reageert met waterkannonnen.

Als de DDR in 1989 40 jaar bestaat, is het groot feest in Oost-Berlijn. De fakkeloptocht en andere parades zijn zelfbedrog van het regime. Ook Gorbatsjov is aanwezig. Honecker voelt zich verraden. De beide leiders hebben elkaar feitelijk niets te zeggen.

Mikhail Gorbatsjov (L) en Erich Honecker (R).

Op 7 oktober gaan de protesten tegen het regime de hele wereld over. Er wordt in ongeveer 70 steden gedemonstreerd tegen de SED. Na een gebed in de Nikolaikirche in Leipzig gaan op maandag 9 oktober 70.000 mensen de straat op. “Wir sind das Volk”, is de meest gehoorde leuze van de demonstranten. De machthebbers grijpen niet in. De angst onder de mensen is verdwenen. Het einde van de Muur is onafwendbaar, al hebben de leiders dat nog niet door.

De val van de Muur en het einde van de Koude Oorlog

Dan wordt op 18 oktober Erich Honecker ontslagen. Zijn opvolger is Egon Krenz. Hij wil hervormingen. Het volk vertrouwt het echter niet. Op 4 november vindt de grootste demonstratie ooit in de DDR plaats. Het regime vaardigt een reiswet uit, maar het volk laat zich niet meer betuttelen. Ze willen geen hervormingen, maar eisen het ontslag van Krenz. DDR-politicus Günter Schabowski wordt door de demonstranten uitgejouwd. Hij heeft nog het idee dat als er nog zo’n 150.000 burgers de DDR mogen verlaten, het ergste kwaad is geschied.

Op de avond van 9 november houdt het regime een persconferentie. Schabowski moet de aanwezige pers vertellen dat de regels voor het reizen naar West-Duitsland een dag later zullen worden versoepeld. Schabowski heeft niet de hele vergadering bijgewoond van het partijbestuur van de SED. Hij heeft wel wat aantekeningen gemaakt. Als de Italiaanse journalist Riccardo Ehrman vraagt wanneer de wijzigingen van kracht worden, begint hij te stamelen. Op zijn briefje staat alleen: “Voorlezen reiswet.” Verder staan er geen details op. Hij vergist zich en spreekt de inmiddels beroemd geworden woorden uit: “Dat is… voor zover ik weet… is dat per direct. Nu meteen.”

De woorden van Schabowski worden in de DDR live uitgezonden. Duizenden Oost-Duitsers gaan naar de Muur en eisen doorgang naar West-Duitsland. De grenswachten zijn volkomen verrast en weten een tijd lang niet wat ze moeten doen. Na enige tijd openen ze de slagbomen en er barst een enorm volksfeest los. Niemand heeft die ochtend van de 9e november 1989 ook maar het idee gehad dat diezelfde avond de Muur zou zijn gevallen. De mensen dansen op en rond de Muur en lopen van Oost naar West en weer terug. Na 28 jaar Berlijn in tweeën te hebben gedeeld, ligt de Muur op de puinhopen van de geschiedenis.

De wereld is in 1 klap veranderd. Minder dan een jaar later worden de 2 Duitslanden herenigd. De val van de Muur gaat samen met een golf van democratisering door Oost- en Midden-Europa. Het markeert het einde van de Koude Oorlog. Het IJzeren Gordijn is niet meer.

MAX-podcast Over de muur over het leven in de voormalige DDR

Precies 100 jaar na het overlijden van de stichter van de communistische Sovjet-Unie, Vladimir Lenin en 35 jaar na het vallen van de Berlijnse Muur onderzoekt journalist Ulrike Nagel in de 6-delige podcast Over de Muur de rol die Nederland heeft gespeeld in de militaristische staat in het Oosten. Daarnaast wil de in Oost-Berlijn opgegroeide Ulrike weten hoe het haar gevormd heeft en hoe de Duitse Democratische Republiek nog in haar zit. De podcast Over de Muur is te beluisteren vanaf 4 november 2024 op de gratis NPO Luister-app, hier op MAX Vandaag en op andere podcastplatforms. 

Dit artikel is eerder gepubliceerd en is door de redactie aangepast op 7 november 2024.

(Bron: Countdown to 1989: The fall of the Wall, VRT.be, NRC.nl, Isgeschiedenis.nl, Britannica.com, NOS.nl, Duitslandinstituut.nl, Anderetijden.nl, Vn.nl, Historiek.net, ZDF History, Wikipedia. Foto’s: ANP, Shutterstock)