De Nacht van Schmelzer, van 13 op 14 oktober 1966
Publicatiedatum: 13 oktober 2021
De Nacht van Schmelzer is de geschiedenis ingegaan als de nacht waarna de politiek in Nederland is gepolariseerd. Tevens zou met de nacht een einde zijn gekomen aan de verzuiling. Het duurt tot in de jaren 80 voor de polarisatie in de politiek ten einde komt.
In april 1965 komt het centrumlinkse kabinet-Cals aan de macht na de val van het kabinet-Marijnen. 1966 is een verkiezingsjaar. Op 23 maart zijn er Statenverkiezingen. De grootste regeringspartijen lijden daarbij aanzienlijk verlies. Ten opzichte van de Kamerverkiezingen van 1963 verliest de PvdA 4,5 procent en de KVP 1,5 procent. Grote winnaars zijn de Boerenpartij met ruim 4,5 procent winst, de CHU en de PSP. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1 juni blijft dit beeld ongeveer gehandhaafd. Al is er nog meer winst voor de Boerenpartij en stabiliseert de PvdA zich. De KVP verliest nog meer stemmen.
Als oorzaken van dit resultaat worden gezien de gezagscrisis die in Amsterdam lijkt te bestaan. Met name rond het huwelijk van prinses Beatrix, enkele impopulaire maatregelen van minister van Financiën Anne Vondeling van de PvdA en een economische recessie die gepaard gaat met fabriekssluitingen.
Op 12 en 13 oktober 1966 bespreekt het kabinet Cals, dat bestaat uit ARP, KVP en PvdA, de Algemene Beschouwingen. Sinds het aantreden van het kabinet zijn de uitgaven verhoogd. Tijdens het debat ontstaat onenigheid over het financieel beleid van het kabinet Cals. Er is een tekort voor de begroting van 1967. Het kabinet besluit tijdelijk de belastingen te verhogen om de kosten voor de begroting te dekken, maar een deel van de KVP gaat daar niet in mee en eist een degelijke financiering van de begroting. Cals wil steun van de coalitiepartijen en van zijn eigen KVP.
Op de foto v.l.n.r. de ministers Ivo Samkalden, Joseph Luns, Anne Vondeling, de Premier Jo Cals en Biesheuvel.
De motie van Norbert Schmelzer
Fractievoorzitter van de KVP, Norbert Schmelzer, wil de eenheid in zijn partij bewaren en staat onder zware druk van de rechtervleugel van zijn partij om concessies te krijgen van het door zijn partij gesteunde kabinet. Hij wil niet het risico lopen dat de rechtervleugel van zijn partij de motie van wantrouwen van de oppositie steunt. Hij zal ongetwijfeld hebben gedacht dat Cals hem wel tegemoet zal komen. Cals op zijn beurt zal hebben gedacht dat het zo’n vaart niet zal lopen en dat Schmelzer zal inbinden.
Geen van beiden doen concessies, waarop Schmelzer zijn motie indient waarin hij het kabinet verzoekt voor een betere dekking van de begroting voor het jaar 1967 zonder dat hij het kabinet, waar zijn partij dus deel van uitmaakt, inlicht. Hij beweert bij hoog en laag dat het niet moet worden gezien als een motie van wantrouwen, maar is niet gerust op de goede afloop. Schmelzer zoekt Cals op in de ministerskamer in het Kamergebouw. In zijn memoires schrijft Schmelzer: “Moeilijke minuten, maar er veranderde niets. Hij kon – of wilde – nog steeds geen enkele stap doen in onze richting.” Cals: “Nou Norbert, dat was het dan.” Schmelzer: “Dat vrees ik ook, Jo.” Omstreeks 4.30 uur in de ochtend wordt er gestemd en de motie wordt aanvaard. Het kabinet is gevallen en Cals kan aan de koningin het ontslag van zijn kabinet aanbieden.
Beraad na de val van het kabinet door K.V.P.-fractieleden met fractievoorzitter Norbert Schmelzer.
Jo Cals verdwijnt dan van het politieke toneel. Norbert Schmelzer krijgt de naam van een onbetrouwbare persoon. Conferencier Wim Kan zal hem betitelen als “een gladde teckel met een vette kluif in zijn bek”.
Een regeringspartij die haar eigen regering naar huis stuurt is zelden of nooit in de politiek vertoond. De Nacht van Schmelzer, zoals deze nacht is gaan heten, is het begin van grote veranderingen in de Nederlandse politiek en de polarisering die daaruit volgt is tot in de jaren 80 waarneembaar. Links en rechts komen lijnrecht tegenover elkaar te staan.
DS’70, PPR en Nieuw Links
De PvdA en de linkervleugel van de KVP en ARP zijn kwaad over de val van het kabinet en zien het als moord met voorbedachten rade. Binnen de KVP heerst er al een lange tijd onvrede over het meeregeren van de PvdA. Tijdens de verkiezingen van 1967 gaat de KVP de verkiezingen in als de partij die eigenlijk de coalitie met de sociaaldemocraten nooit heeft gewild. De PvdA en KVP lijden nederlagen. In beide partijen heerst onvrede, die bij de PvdA leidt tot een afsplitsing: DS’70 wordt opgericht door voormalige PvdA-leden, onder wie Willem Drees jr., omdat zij vinden dat de partij een te linkse koers voert.
De PvdA weet van de verkiezingsnederlaag te herstellen in tegenstelling tot de KVP, die binnen de kortste tijd het aantal stemmen ziet halveren en later zal opgaan in het CDA. De KVP en in mindere mate de ARP krijgen te maken met een afsplitsing van de radicale vleugel, waaruit in 1968 de PPR ontstaat. De PvdA besluit in 1969 voorlopig niet meer samen te willen werken met de KVP in de zogenaamde ‘anti-KVP motie’. De motie is een reactie op de verslechterde relatie tussen de PvdA en de KVP als gevolg van de Nacht van Schmelzer. Volgens de PvdA is de nacht een uiting van de volstrekte onbetrouwbaarheid van de KVP. De partij richt zich op linkse samenwerking.
Ook aan de linkerzijde van de PvdA heerst onrust. Nieuw Links is de vernieuwingsbeweging binnen de PvdA, die streeft naar een radicalere en meer linkse opstelling van die partij. Ze vinden dat de PvdA te burgerlijk is geworden en dat de partij zich van zijn linkse verleden heeft verwijderd. De nederlaag tijdens de Statenverkiezingen in 1966 van de partij wijten ze aan het weinige verschil tussen de partijen, waardoor de koers van de PvdA weinig zichtbaar is. In 1967 geeft Nieuw Links het boekje Tien over rood uit. Hierin wordt de nieuwe radicalere koers van de partij uiteen gezet. Zo willen ze dat de ontwikkelingshulp wordt verhoogd naar 2 procent van het nationaal inkomen, moeten de DDR en Noord-Vietnam worden erkend en moet na de regeringsperiode van koningin Juliana Nederland een republiek worden.
Nieuw Links heeft grote invloed op de politiek van de PvdA gehad. Het burgerlijke imago van de partij is niet meer, mede door de komst van nieuwe, jonge, linkse politici en het zoeken naar tegenstellingen binnen en buiten de partij. Politieke tegenstanders worden weggezet in stevige bewoordingen. Nieuw Links krijgt vaste grond onder de voeten in de partij. In 1971 heft de vernieuwingsbeweging zich op. Het meest linkse kabinet uit de Nederlandse geschiedenis, het kabinet-Den Uyl dat regeert van 1973 tot en met 1977, kent 2 sympathisanten van Nieuw Links die het zelfs tot minister schoppen: Irene Vorrink en Jan Pronk. Door de polarisering van het politieke debat dat mede door de door Nieuw Links beïnvloedde PvdA op het scherpst van de snede wordt gevoerd, is samenwerking met rechtse en confessionele partijen een probleem.
Ontzuiling
De Nacht van Schmelzer wordt tevens gezien als het begin van de ontzuiling. Na de verkiezingen in 1967 heeft een confessionele partij sinds 50 jaar geen meerderheid in het kabinet. Door toenemende individualisering en toenemende welvaart willen mensen niet meer voldoen aan de eisen van de zuil waartoe zij behoren en willen zij zichzelf ontplooien. De jeugd zet zich af tegen de oudere generatie. De ontkerkelijking zet door, waardoor confessionele partijen en bewegingen hun aanhang zien krimpen. Restanten van die zuilen zijn nog terug te zien in ons omroepbestel.
Ook is het van belang de veranderende situatie tussen politiek en journalistiek te vermelden. De Nacht van Schmelzer wordt in het geheel uitgezonden. Hilversum ziet in dat politiek ook drama kan zijn en vanaf de nacht wordt politiek een vast onderdeel van de televisieavond. Er is al een tijd onrust in het kabinet Cals waarvan de journalisten niets weten. Ze worden als het ware overvallen door de strubbelingen binnen het kabinet en voelen zich min of meer gepasseerd. Vanaf dat moment zal de journalistiek kritischer worden op de politiek. Is een interview voor die tijd met een minister of staatssecretaris een samenspel tussen een kritiekloze journalist en een politicus die zonder interruptie een monoloog mag houden, Na de Nacht van Schmelzer zal de journalist de politicus het vuur na aan de schenen leggen en interrumperen.
In het programma Andere Tijden zegt VVD-politicus Hans Wiegel dat het de Brandpunt-journalist Ed van Westerloo is die dat het eerst doet tijdens de Nacht van Schmelzer in een interview met een geëmotioneerde premier Cals. De geëngageerde journalistiek doet zijn intrede. De relatie tussen vooral linkse journalisten en linkse politici wordt inniger: tijdens het kabinet Den Uyl noemen journalisten de premier bij zijn voornaam Joop. Sommige journalisten worden informele adviseurs van politici.
Ed van Westerloo en Jo Cals.
D66 en de Boerenpartij
Op de dag van de val van het kabinet Cals wordt D66 opgericht. De Nacht zorgt voor een goede voedingsbodem voor de nieuwe partij, die staatskundige vernieuwing hoog in het vaandel heeft. De partij streeft naar meer zeggenschap in alle bestuursorganen voor burgers en wil een progressieve en pragmatische partij zijn. Journalist van het Algemeen Handelsblad, Hans van Mierlo, wordt de 1e partijleider en zal lang het gezicht zijn van de democraten.
Na de Nacht van Schmelzer laat ook de 1e partij die kan worden omschreven als ‘populistisch’, de Boerenpartij, meer en meer van zich horen. De Boerenpartij is sinds 1963 in de Kamer met 3 zetels. Aanvankelijk is het een partij uitsluitend voor boeren. Midden jaren 60 sluiten zich ook middenstanders zich aan die zich willen verzetten tegen overheidsbemoeienissen. De partij wordt een protestpartij. Waartoe ook steeds meer stadsmensen zich aangetrokken voelen die hun ongenoegens willen uiten over de snelle maatschappelijke veranderingen die in die tijd plaatsvinden alsmede over de kloof tussen politiek en burgers.
Hendrik Koekoek is de fractievoorzitter van de partij die tijdens de verkiezingen van 1967 een winst van 4 zetels haalt en met 7 zetels in de Tweede Kamer komt. De winst van het jaar daarvoor bij de Provinciale Statenverkiezingen is echter afgenomen. Ze staan dan omgerekend naar Tweede Kamerverkiezingen op 10 zetels. De partij blijkt ook een grote aantrekkingskracht te hebben op extreemrechtse figuren en mensen met een NSB-verleden, hetgeen de partij stemmen kost.
De Nacht van Schmelzer heeft bedoeld en onbedoeld processen in gang gebracht die al langer sluimeren in de Nederlandse politiek. De tijd van de polarisatie is begonnen.
(Bron: Andertijden.nl, VPRO.nl, Nu.nl, Trouw.nl, Historiek.net-Fons Kockelmans, Parlement.com, Wikipedia)
