De molen: de motor achter de ontwikkeling van ons land

Nederland, molenland: er is geen land op de wereld dat zo verbonden is met de molen als ons land. De molen heeft ons land economisch gevormd en is in belangrijke mate gezichtsbepalend voor ons landschap. De molen is een belangrijke motor achter de ontwikkeling van ons land en zorgt ervoor dat we al eeuwen onze voeten droog houden. Op 13 en 14 mei 2017 kan iedereen een molen bezichtigen tijdens de Nationale Molendagen.

Molens hebben er voor gezorgd dat het polderlandschap is ontstaan door dijken te bouwen en het water met molens weg te pompen. Wat overblijft is een vlak en vruchtbaar landschap. De molen is dus bepalend voor het vlakke landschap alsmede kenmerkend voor het uiterlijk van het land. Nederland is, ook al zijn we niet de uitvinders van de molen, bekend in het buitenland vanwege die molens.

Vlag van New York

Zomaar een voorbeeld: de Nederlanders richten in de 17e eeuw Nieuw-Amsterdam op, het latere New York. De vlag van de stad is blauw, wit en oranje met in het midden onder andere molenwieken als herinnering aan die Nederlandse oorsprong. Iedereen herkent in de molen, naast klompen, tulpen en kaas, een voor eeuwig karakteristiek symbool van ons land.

Scheepsbouw

Vooral de windmolen is een succes. Vanwege het vlakke land is er vrijwel altijd wind. Dat Nederland in het verleden zeer succesvol is geweest in het bouwen van schepen is voor een deel te danken aan de molen: het vergt veel minder energie van een mens om door een molen met meerdere zaagbladen een boom tot planken te zagen dan met de hand.

Mechanische kracht

Het benutten van onder andere water en wind levert meer mechanische energie op dan spierkracht. De molen wordt dan ook gezien als een belangrijke uitvinding in de ontwikkeling van de menselijke geschiedenis: met minder (menselijke of dierlijke) inspanning wordt meer resultaat gegenereerd.

We onderscheiden 4 soorten molens:

-Handmolens.

De oudste manier om graan te malen (reeds bekend bij de Egyptenaren) is om het graan met menselijke kracht tussen 2 stenen tot meel te wrijven. De 2 stenen zijn van spiraalvormige inkepingen voorzien. De bovenste steen wordt rondgedraaid en de onderste steen ligt stil.

-Rosmolens en tredmolens

Een paard, een os of een ezel loopt in een cirkelbaan aan een gareel waardoor het dier een spil aandrijft waaraan een wiel is bevestigd. Via raderen wordt de kracht overgebracht op de bovenste van 2 stenen die net als bij handmolens van inkepingen zijn voorzien. De bovenste steen draait langs de onderste en zo wordt bijvoorbeeld graan tot meel gemaald.

In een tredmolen loopt een hond of een mens aan een gareel. Die draaiende beweging wordt via raderen overgebracht op een karn of een dorsmachine.

-Waterradmolens

Dit zijn molens die door stromend water worden aangedreven. Het stromende water zorgt ervoor dat schoepen aan een rad worden rondgedraaid. Er zijn riviermolens (vaak ingebouwd in een brug) schipmolens, getijdenmolens (het benutten van eb en vloed) en de inlaatmolen (benut de kracht verkregen uit de opkomst van vloed). De meeste watermolens zijn gemaakt om graan te malen, maar er zijn er ook die zijn uitgerust als olieslagerij (het persen van oliehoudende zaden om olie te winnen), houtzagerij, papiermakerij, smederij en edelstenenslijperij.

De Romeinse schrijver Vitruvius maakt al aan het begin van de christelijke jaartelling melding van dit soort molens. In het noorden en westen van Europa is de watermolen bekend vanaf de Middeleeuwen.

-Windmolens

Windmolens zijn molens die, zoals de naam al doet vermoeden, worden aangedreven door de wind. Door de wieken van de molen in de wind te draaien worden de raderen aangedreven. De energie die dat genereert komt uiteindelijk terecht in bijvoorbeeld schoepen (om water te verplaatsen) of stenen (om graan te malen of olie te winnen uit oliehoudende zaden). Windmolens zijn er in vele soorten en maten.

26 procent van het Nederlandse landschap ligt onder NAP en 59 procent van het landoppervlak is gevoelig voor overstromingen. De helft van het Europese polderlandschap bevindt zich in Nederland.

Oorsprong

De windmolen is zoals gezegd geen Nederlandse uitvinding. Het principe komt waarschijnlijk uit het Oosten en is via de landen om de Middellandse Zee naar West-Europa komen overwaaien. Rond het jaar 1000 zijn er al windmolens in Frankrijk, Vlaanderen en Engeland. In Nederland doet de windmolen omstreeks 1180 zijn intrede.

Vanaf de 17e eeuw bouwen Nederlanders letterlijk duizenden molens. Het hoogtepunt is in de 19e eeuw als er in Nederland naar schatting 9000 molens in bedrijf zijn!

Stoommachine

Met de uitvinding van de stoommachine neemt het aantal molens in Nederland gestadig af. Deze machine is niet afhankelijk van wind of water, waardoor het apparaat een constante hoeveelheid energie levert.

Kinderdijk

De meeste molens bevinden zich in Zuid-Holland. In het Zuid-Hollandse Kinderdijk staan 19 molens bij elkaar die zijn verdeeld in 2 rijen van 8 en 9 molens. Niet alleen vanwege de windmolens, maar ook vanwege de technologie van het waterbeheer vanaf de Middeleeuwen is hier te zien. De molens van Kinderdijk zijn een internationale toeristische trekpleister. De molens van Kinderdijk staan sinds 1997 op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

De Zaanse Schans

De Zaanse Schans is een buurt met houten bebouwingen en molens aan de historische waterloop de Zaan. Naast onder andere een scheepswerf, musea en een klompen- en kaasmakerij staan er molens die samen een prachtig beeld vormen van het Nederland van weleer. Het is geen openluchtmuseum: op de Zaanse Schans wordt nog steeds gewoond en gewerkt. In totaal staan er 13 molens aan de Zaanse Schans en jaarlijks bezoeken meer dan 1.5 miljoen toeristen deze plek.

De Hollandsche Molen

De Vereniging De Hollandsche Molen zet zich sinds 1923 in voor het voortbestaan, malend en draaiend houden van de wind- en watermolens van Nederland. Jaarlijks organiseert de vereniging de Nationale Molendagen in mei. De Hollandsche Molen staat molenaars met raad en daad bij en legt zelfs een molenaarsexamen af aan een ieder die molenaar wil worden.

In het begin van haar bestaan richt de vereniging zich op het behoud van molens voor een economische functie. Na de Tweede Wereldoorlog is die rol van de molen voorbij en richt De Hollandsche Molen zich op de landschappelijke en geschiedkundige functie van de molen.

Prinses Beatrix

Door de inspanning van de vereniging zijn honderden molens bewaard gebleven en draaiende gehouden. Op dit moment zijn er nog ruim 1200 molens in Nederland. Beschermvrouw van De Hollandsche molen is prinses Beatrix.

Kloppen, kreunen en kraken

Het bezichtigen van een (wind)molen is meer dan de moeite waard. De draaiende, indrukwekkende, machtige wieken getuigen van de kracht van de wind. Die kracht wordt krakend en kreunend door van hout vervaardigde raderen doorgegeven. De molen is een samenspel van onafhankelijke uitvindingen die één prachtige machine vormen. Het kloppende ritme van de molen wordt door de wind bepaald en door de molenaar gedirigeerd. De molen is werkende geschiedenis en zo bepalend voor ons land: een mooier plaatje van Hollands Glorie bestaat er niet.

Wereldberoemd

De panorama’s van Kinderdijk en de Zaanse Schans met de molens zijn wereldberoemd. En dat is niet zo vreemd: in één oogopslag schittert daar het Nederlandse polderlandschap als een tot leven gekomen ansichtkaart van ons land!

De 45e Nationale Molendag wordt dit jaar gehouden op 13 en 14 mei 2017. Meer dan 900 molens zijn te bezichtigen in heel ons land.

(Bron: molens.nl, dezaanseschans.nl, molendatabase.nl, Summa encyclopedie, Wikipedia)

Meer beelden van vroeger zien? Neem eens een kijkje in het online archief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.