De kerstmaaltijd: van oudsher een eetfeest

Met Kerst herdenken we de geboortedag van Jezus Christus. Het jaarlijks terugkerende feest vieren we tijdens de donkerste dagen van het jaar. Kerst markeert tevens de terugkeer naar de zon, de winterzonnewende. In deze dagen van vrede, vergeving en verzoening speelt de kerstmaaltijd een grote rol.

Als mensen aan kerst denken, zien de meeste mensen een kerstboom voor zich met pakjes daaronder en daarvoor een grote eettafel vol met gerechten en lekkernijen. De gezelligheid straalt ervan af. Dit zegt veel over hoe we over kerst denken en over hoe we deze dagen samen vieren. In het verleden staat de viering van de geboorte van Jezus centraal, het feest van tegenwoordig is er één van samenkomst van familie en vrienden. Althans, in tijden zonder het coronavirus. Daarbij is vanaf het begin van de viering een traditie ontstaan van overvloedig eten en drinken.

Jan zonder Land

In de vroege en hoge Middeleeuwen is het overvloedig eten en drinken tijdens kerst een uiting van hoop voor het komende jaar, namelijk dat het volgende jaar net zo rijk aan voedsel mag zijn als het vorige. Ook is er in die tijd een praktische reden: in de winter is er weinig voedsel en als je vee en gevogelte slacht en goed prepareert, heb je eten en hoef je de dieren niet te voeren.

Een voorbeeld van overvloedig eten is van de Engelse koning Jan zonder Land. Tijdens het kerstfeest van 1213 laat hij meer dan 3000 kippen slachten en meer dan 1000 palingen zouten. Dit is echter nog maar een deel van de totale maaltijd. Natuurlijk kan niet iedereen zich zo’n vorstelijk maal veroorloven.

Pest

In de periode tot de late Middeleeuwen, ongeveer tot 1500, is er voor kerst geen speciaal geprepareerd diner. De mensen zijn blij iets te eten te hebben. Ziekten als de pest roeien in de 14e eeuw ongeveer één derde van de Europese bevolking uit en de overlevenden hebben dan wel iets anders aan hun hoofd.

Dikkevretsaovond

Na 1500 begint daar weer een kentering in te komen en wordt het kerstfeest tevens een eetfeest. Vooral de rijke mensen zien het geven van uitbundige feesten als teken van rijkdom. Het hoogtepunt daarvan vormt de kerstmaaltijd die wordt gevierd tijdens de zogenaamde dikkevretsaovond: kerstavond vol met eten, drinken en spelen. Het hoofdgerecht bestaat uit een speciaal geprepareerde gans.

Reformatie

Als in Nederland en Duitsland de reformatie begint en bijna de helft van de Europeanen zich bekeert tot het protestantisme, is het uit met de dikkevretsaovonden. Kerst moet sober worden gevierd en de kerstmaaltijd verschilt niet of niet veel van een normale maaltijd. In de katholieke landen in Europa blijft men met kerst onverminderd dooreten. Zeker tot aan de 19e eeuw staat een sobere maaltijd op tafel tijdens kerst in ons deel van Europa.

Engeland

In Engeland is zoals gezegd kerst een feest dat gevierd wordt met veel eten en drinken. Tijdens de regeerperiode van Elizabeth I in de 16e eeuw is het voor de adel gebruikelijk grote kerstdiners te geven van meerdere gangen. Ook de rijkere Engelsman en -vrouw doet zich met familie, vrienden en relaties tijdens de kerstdagen te goed aan allerlei lekkernijen.

Suiker

Dit meergangenmenu bestaat vooral uit voedsel met veel suiker. Suiker is in die tijd een duur goed en mensen kennen aan de zoetstof bijzondere medicinale krachten toe. Het hoogtepunt van de kerstmaaltijd bestaat uit marsepein versierd met suikerfiguren, vruchten en noten.

In de eeuwen daarna wordt suiker meer en meer gemeengoed en verandert in Engeland het hoofdgerecht van suiker in vlees: rosbief, gans en later kalkoen. Kalkoen is dan nog duur en vooral de rijken eten het gevogelte. Deze vleesgerechten worden voorzien van bijgerechten als aardappeltjes en groenten. Een overvloed aan suiker is nog steeds terug te vinden in de nagerechten.

A Christmas Carol

In de 19e eeuw komen de Engelse eettradities van tijdens de kerst overwaaien naar ons land. Het kerstverhaal A Christmas Carol van de Engelse schrijver Charles Dickens zou daarbij een rol hebben gespeeld. In het verhaal krijgt de rijke vrek Scrooge bezoek van 3 kerstgeesten die hem onder andere laten zien hoe mensen met weinig geld gelukkig kunnen zijn op de oergezellige en door Dickens zeer geromantiseerde kerstavond. Het boek vindt gretig aftrek in Nederland en in andere landen van Europa. Ook in de VS wordt het boek populair.

Nederland

Vanaf die tijd keert de uitgebreide kerstmaaltijd weer terug in ons land en dan natuurlijk vooral bij degenen die het kunnen betalen. Ook in Nederland serveren we dan rosbief en kalkoen en eten we nagerechten met veel suiker. Traditioneel nuttigen we met kerst een kerststol, eten we kerstbrood en kerstkransjes. Door toename van de levensstandaard in ons land is de ouderwetse dikkevretsaovond weer een jaarlijks terugkerende eettraditie.

Gourmetten

Vooral de laatste jaren gaan veel Nederlanders gourmetten met kerst. Dit vleesbakken in kleine pannetjes is van oorsprong Indonesisch. In Indonesië kent men een eeuwenlange traditie van het koken van kleine gerechten in kleine pannetjes.

Verder nuttigen we tijdens het kerstdiner graag tomatensoep of garnalencocktail vooraf, bestaat ons hoofdmenu uit rosbief, ham of gevulde kalkoen en als toetje komt daar nog ijs of trifle bovenop. Dit alles kan natuurlijk niet zonder gevolgen blijven voor ons gewicht.

Gewicht

Want onderzoekers zijn het over één ding eens: we komen aan tijdens de kerstperiode. De gemiddelde toename is ongeveer een halve kilo. Het probleem is dat het voedsel voornamelijk wordt opgeslagen in vet en dat daardoor veel volwassenen een verhoging van gewicht krijgen.

Christelijke wereld

Het kerstdiner is een niet meer weg te denken traditie in de christelijke wereld. Deze bestaat in allerlei landen uit verschillende traditionele gerechten. Centraal bij de viering in elk land staat de gezelligheid en het samenkomen van familie en vrienden om ons dan te goed te doen aan een overvloed van eten en drinken.

(Bron: isgeschiedenis.nl, Wibnet, fedia.nl, Alletop10lijstjes, Wikipedia.)

Meer beelden van vroeger zien? Neem eens een kijkje in het online archief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.