De bevrijding van Nederland

Na 5 zware bezettingsjaren is Nederland bijna helemaal bevrijd op 5 mei 1945, als de Duitsers de onvoorwaardelijke capitulatie aanbieden in Hotel De Wereld in Wageningen. De bevrijding begint feitelijk op D-day, als de geallieerden landen in Normandië en zij opstormen naar Nederland via Noord-Frankrijk en België.

Hoewel Nederland zich, net als tijdens de eerste Wereldoorlog, neutraal opstelt, valt Duitsland Nederland op 10 mei 1940 aan. Ons leger is niet goed getraind en uitgerust en moet na een paar dagen de strijd staken. Zeker als op 14 mei de Duitse Luftwaffe de historische binnenstad van Rotterdam vernietigt, honderden onschuldige burgers het leven laten en de Duitsers dreigen met het vernietigen van andere Nederlandse steden. Voor het eerst, en zeker niet voor het laatst, zullen burgers militaire doelwitten zijn tijdens deze oorlog. Er volgen 5 lange bezettingsjaren, waarin vele Nederlandse Joodse mensen, Sinti en Roma, mensen uit het verzet en burgers zullen worden gedood en geestelijk en lichamelijk verwond als gevolg van oorlogshandelingen, represailles, Jodenvervolging, honger en kou.

D-Day, Market Garden en de bevrijding van het Limburgse Mesch

Het begin van het einde van de Tweede Wereldoorlog in West-Europa gebeurt op 6 juni 1944 als D-Day plaatsvindt in Normandië: het is de grootste amfibische landing uit de geschiedenis. Met deze invasie willen de geallieerden een invasiemacht aan land zetten, om zo West-Europa te bevrijden van de Duitse bezetter. De geallieerden raken aan land en rukken op, waarmee de bevrijding is begonnen.

Op 12 september 1944 mag de eerste plaats in Nederland zich bevrijd noemen. Het is het Limburgse Mesch dat door de Amerikanen wordt bevrijd. Het duurt nog 8 maanden voordat heel Nederland is bevrijd.

Na de landingen in Normandië beginnen de geallieerden aan een voorspoedige opmars richting het noorden. Er heerst een groot optimisme onder de geallieerden over het verloop van de oorlog: sommigen opperen dat die wel eens voor Kerstmis 1944 voorbij kan zijn. Foute inschattingen en een ontembaar optimisme zorgen voor één van de grootste misrekeningen uit de Tweede Wereldoorlog: Operatie Market Garden, een plan van de Britse veldmaarschalk Bernard Montgomery. Om door te stoten naar het industriële hart van Duitsland, het Ruhrgebied, moeten luchtlandingen bij Nijmegen, Eindhoven en Arnhem plaatsvinden en zal een grondoffensief vanuit België beginnen. Paratroepers uit Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Polen moeten belangrijke bruggen over de Maas, de Waal en de Rijn innemen en grondtroepen rukken over die bruggen richting het IJsselmeer op. Op die manier kunnen de geallieerden een snellere en veiligere manier vinden naar Duitsland in plaats van via de sterk gefortificeerde Westwall tussen Frankrijk en Duitsland. De aanval begint op 17 september 1944.

De Duitse weerstand blijkt groter dan ingeschat en het plan wordt een fiasco. Montgomery probeert de schuld in de schoenen te schuiven van opperbevelhebber Dwight D. Eisenhower, die niet alle middelen tot de beschikking zou hebben gesteld. Ook krijgen de Polen van hem de schuld, omdat zij slecht zouden hebben gevochten. De schuld van het falen van Market Garden ligt in de zwakheden van het plan zelf. Als Operatie Market Garden zou zijn geslaagd, dan zou de oorlog wellicht eerder zijn afgelopen. Door een gebrekkige voorbereiding, het optimisme over het verloop van de oorlog, het onderschatten van de Duitse weerstand, de gebrekkige communicatie en de slechte leiding is Operatie Market Garden echter gedoemd te mislukken, hetgeen ook geschiedt: op 24 september wordt de operatie afgeblazen.

De Slag om de Schelde en Walcheren onder water

Vanaf begin oktober 1944 vindt de Slag om de Schelde plaats. Het is een militaire operatie in het noorden van België en het zuidwesten van Nederland. De stad Antwerpen is al bevrijd, maar het gebied van de Scheldemonding tot aan de stad nog niet. De geallieerden willen de Scheldemonding vrij maken van Duisters, waardoor Antwerpen de belangrijke aanvoerhaven kan worden voor de geallieerde legers. Tot op dat moment lopen de geallieerde aanvoerlijnen nog terug tot aan de landingsplaatsen in Normandië. Na 5 weken met enkele van de moeilijkste gevechten uit de Tweede Wereldoorlog, winnen de Canadezen, de Britten en de Polen de strijd. De Slag om de Schelde is een niet erg bekende slag uit de Tweede Wereldoorlog. De slag is essentieel voor de voortgang van de oorlog om de geallieerde legers van voorraden te voorzien.

Antwerpen en de haven zijn in handen van de geallieerden. Zij rukken op richting Zeeuws-Vlaanderen. Op Walcheren hebben de Duitsers verdragend geschut gebouwd, waardoor vanwege de zware beschietingen moeilijk of geen gebruik kan worden gemaakt van de aanvoerhaven Antwerpen. Op 3, 7, 17 en 24 oktober vinden daarom bombardementen plaats om Walcheren onder water te zetten en de Duitse posities te verzwakken. Op 8 november is het Duitse leger op Walcheren verslagen. Op 16 december begint het Ardennenoffensief, Hitlers laatste grote offensief aan het westfront tijdens de Tweede Wereldoorlog. Manschappen en materieel worden via de haven van Antwerpen naar de Ardennen vervoerd.

Eén van de felste gevechten op Nederlands grondgebied vindt plaats bij Overloon. Op 12 oktober 1944 wordt Overloon door artillerievuur en luchtaanvallen van de geallieerden bijna volledig verwoest. Na huis tot huisgevechten in Overloon wordt de plaats ingenomen. Maar het duurt nog tot de inname van Venray op 18 oktober voordat de Slag bij Overloon is gewonnen. De Slag bij Overloon is de grootste tankslag op Nederlands grondgebied.

De Duitsers vormen een bedreiging voor de aanvoerlijnen van en naar de haven van Antwerpen. Om de Duitsers de Maas over te dwingen, beginnen Britse en Canadese troepen half oktober met Operatie Pheasant. Hierdoor wordt Noord-Brabant geheel bevrijd op 9 november. Op 14 november begint Operatie Nutcracker om het noorden van Limburg te bevrijden. Op 26 november zijn de Duitsers teruggedrongen tot aan de Maas. Op 3 december is Blerick de laatste plaats aan de Maas die door het Britse leger is bevrijd en is een groot deel van Zuid-Nederland vrij. De opmars van de geallieerden is dan even tot stilstand gekomen. Het front met de Duitsers ligt nu aan de grote rivieren. In januari 1945 wordt het gebied ten zuiden van Roermond nog bevrijd. Mensen uit Roermond en Venlo moeten wachten tot 1 maart als ze de Amerikanen als bevrijders mogen verwelkomen tijdens Operatie Grenade.

Hongerwinter en Operatie Veritable

De winter van 1944 op 1945 is onze geschiedenis ingegaan als de Hongerwinter. Meer dan 17.000 Nederlanders sterven de gruwelijke hongerdood en nog meer zullen de rest van hun leven gezondheidsproblemen houden als gevolg van die desastreuze laatste oorlogsmaanden. De door de Nederlandse regering in ballingschap opgeroepen spoorwegstaking zorgt ervoor dat de Duitsers geen voedseltransporten meer doorlaten naar het westen. Hierdoor worden mensen in dat deel van Nederland uitgehongerd.

Om de kachel te kunnen stoken worden de houten blokjes tussen de tramrails weggesloopt zoals hier op Weteringschans.

In januari 1945 moeten 70.000 Limburgers huis en haard verlaten vanwege het oorlogsgeweld. Als delen van Limburg in de frontlinie zijn komen te liggen, is het niet meer veilig voor de daar wonende mensen. Ze worden ondergebracht in de 3 noordelijke provincies. Op 3 maart 1945 is heel Limburg bevrijd, maar het duurt nog tot juli 1945 tot alle évacués uit Limburg weer naar huis kunnen.

Op 8 februari 1945 begint Operatie Veritable. Het is de grootste aanval ooit gedaan vanaf Nederlands grondgebied. Operatie Veritable is onderdeel van een groter plan, het Rijnlandoffensief, om de linkerflank van de Rijn te veroveren, de Rijn over te steken en verder Duitsland in te trekken. Als die doelen zijn bereikt, buigen de Canadezen op 23 maart af richting het noorden om de rest van het bezette Nederland te bevrijden met steun van het Britse leger en een Poolse pantserdivisie. Operatie Veritable is daarom voor ons zo belangrijk.

Het noorden van Nederland wordt in de lente van 1945 bevrijd. De Canadezen buigen af naar Oost-Nederland. Op 28 maart bevrijden ze de Gelderse plaats Megchelen dat als eerste dorp boven de Rijn vrij is. De Canadezen voeren een soort estafettetactiek uit, waarbij de voorste eenheden worden afgelost door de laatste. De opmars verloopt snel: de verdediging van de Duitse stellingen is in handen van ongemotiveerde oude mannen en jonge jongens die slecht zijn bevoorraad.

Rond 15 april wordt er nog wel heftig gevochten om de stad Groningen. Groningen wordt verdedigd door fanatieke Duitse en Nederlandse SS’ers. Ook op andere plekken komt het nog tot zware gevechten tussen Duitsers en collaborateurs aan de ene en de geallieerden aan de andere kant.

De Canadezen staken op 20 april hun opmars door de Gelderse Vallei. Omdat duizenden Nederlanders al maandenlang geen normaal voedsel meer hebben gehad, heerst er grote hongersnood in het westen. De geallieerden voeren daarom voedseldroppingen uit op verschillende plekken in Nederland, onder de namen Operatie Manna en Operatie Chowhound. Op 4 mei geven de Duitsers zich onvoorwaardelijk over en kunnen de geallieerden het westen van Nederland bevrijden.

Op Texel woedt in april de zogenaamde ‘Russenoorlog’: Georgische soldaten die al dan niet zich vrijwillig hebben aangesloten bij de Duitsers. Ze komen op 6 april in opstand tegen de Duitsers. Pas op 20 mei komen de Canadezen aan op Texel en maken ze een eind aan de oorlog op het Waddeneiland. Op 11 juni 1945 echter worden de laatste Duitse soldaten van het eiland Schiermonnikoog gehaald, waarmee ook dat eiland bevrijd is van de Duitsers.

“Eindelijk zijn we weer baas op eigen erf”

5 mei 1945 gaat de geschiedenis in als onze Bevrijdingsdag, de dag waarop de Duitse generaal Johannes Blaskowitz in Hotel De Wereld in Wageningen de onvoorwaardelijke capitulatie komt aanbieden aan de Canadese generaal Charles Foulkes, in aanwezigheid van prins Bernhard.

Hotel De Wereld, Wageningen, 5 mei 1945.

Op 6 mei 1945 wordt de overgave ondertekend in de aula van de Hogeschool in Wageningen. Ondanks dat nog niet heel Nederland is bevrijd, houdt koningin Wilhelmina op 5 mei 1945 een bevrijdingstoespraak voor Radio Herrijzend Nederland in Eindhoven. “Eindelijk zijn we weer baas op eigen erf”, aldus de koningin.

Rotterdam wordt op 6 mei bevrijd, Amsterdam en Den Haag op 8 mei. Er barst een gigantisch volksfeest los. De bevrijders delen chocola en sigaretten uit. Collaborateurs worden opgepakt, evenals Nederlandse vrouwen die een relatie met een Duitser hebben gehad. Ze worden in het openbaar kaal geschoren.

Het aantal mensen dat is omgekomen tijdens de bevrijding van Nederland wordt geschat tussen de 50.000 en 56.000 mensen. Zo’n 23.000 burgers, 13.000 geallieerden en tussen de 15.000 en 20.000 Duitse militairen verliezen het leven.

Elk jaar herdenken we op 4 mei de oorlogsslachtoffers en staan we om 20.00 uur 2 minuten stil om de oorlogsslachtoffers te herdenken. Daarna klinkt het Wilhelmus. Op 5 mei vieren we onze bevrijding en onze vrijheid en is het feest in Nederland.

Herdenking en viering 2020

Dit jaar zullen de herdenking en de viering er anders uitzien vanwege de coronacrisis. De Nationale Herdenking op de Dam in Amsterdam gaat in aangepaste vorm door, zonder publiek. Koning Willem-Alexander en koningin Máxima leggen, in aanwezigheid van minister-president Rutte, burgemeester Halsema van Amsterdam en voorzitter Verbeet van het Nationaal Comité, een krans bij het Nationaal Monument. Koning Willem-Alexander houdt tijdens de herdenking een toespraak. De Nationale Herdenking wordt live uitgezonden door de NOS.

Het publiek wordt opgeroepen de herdenking thuis via de televisie of online te volgen en niet naar de Dam te komen in verband met de geldende maatregelen. Na de kranslegging draagt Eva Pronk (16) uit Den Haag haar gedicht Vrijheid voor. Voorafgaand aan de ceremonie op de Dam spreekt Arnon Grunberg in De Nieuwe Kerk de 4 mei-voordracht uit. Ook dit vindt plaats zonder publiek. Simone Kleinsma zingt in De Nieuwe Kerk een lied, begeleid door een klein ensemble van het Metropole Orkest.

De 5 mei-lezing met Bondskanselier Merkel kan door de omstandigheden niet doorgaan. Hoewel de 14 Bevrijdingsfestivals ook niet doorgaan, staan de Ambassadeurs van de Vrijheid dit jaar toch stil bij 75 jaar vrijheid. Online en via social media laten de ambassadeurs Roxeanne Hazes, Snelle, Lucas & Steve en Kris Kross Amsterdam op 5 mei van zich horen. Het Nationaal Comité hoopt dat heel Nederland zich hier online bij aansluit door via social media te laten weten hoe zij stilstaan bij 75 jaar vrijheid.

5 mei-concert

Ter vervanging van het jaarlijkse 5 mei-concert maakt de NOS in samenwerking met het Nationaal Comité een uitzending vanuit de foyer van Theater Carré in Amsterdam. Simone Kleinsma, Roel van Velzen, mezzosopraan Maria Fiselier en violiste Noa Wildschut maken daar hun opwachting, op een bijzondere manier begeleid door het Metropole Orkest. Daarnaast geeft presentator Simone Weimans een overzicht van de hoogtepunten uit de 5 mei-concerten uit het verleden. De NOS zendt de bevrijdingsspecial om 20.35 uur uit op NPO 1.

(Bron: Tweedewereldoorlog.nl, Verzetsmuseum.org, 4en5mei.nl, BHIC.nl, L1.nl, NRC.nl, Wikipedia, ANP.)