Augustus 1881: Opening Panorama Mesdag

Op 1 augustus 1881, in 2021 140 jaar geleden, opent het Panorama Mesdag haar deuren voor het publiek. Het panorama biedt een uitzicht op Den Haag, Scheveningen en het strand, zoals het in 1881 eruit heeft gezien. Het Panorama Mesdag is het oudste panorama ter wereld dat nog steeds op dezelfde plaats is te bewonderen en is het grootste schilderij dat ooit in Nederland is gemaakt.

Hendrik Willem Mesdag wordt in 1831 in Groningen geboren. Hij is opgegroeid in een doopsgezind milieu en is het 4e kind in het gezin. Zijn vader is amateurschilder en een kunstverzamelaar. Mesdag is als kind al geïnteresseerd in kunst en krijgt tekenles. Na zijn middelbare school gaat hij aan het werk bij zijn vader. Hij trouwt in 1856 met Sientje van Houten. Als haar vader in 1864 overlijdt laat hij een grote erfenis achter, waardoor Mesdag zich volledig aan de schilderkunst kan wijden. In 1866 verlaat hij met zijn zoon Klaas en zijn vrouw Sientje Groningen. Het gezin gaat uiteindelijk naar Brussel, waar Mesdag 3 jaar les krijgt van Willem Roelofs.

Mesdag gaat in 1868 met zijn broer Taco naar het Duitse Waddeneiland Norderney voor de gezondheid. Mesdag wordt geraakt door de zee en zal later zeggen dat hij bij toeval zeeschilder is geworden. Hij schetst de zee en het landschap. In de winter in Brussel maakt hij van die schetsen schilderijen. Hij vindt de schilderijen zeer naïef geschilderd. Hij zegt: “Je moet de zee voor je zien, elke dag, ermee leven, anders wordt het niets. Toen gingen we naar Den Haag.” Het gezin Mesdag verhuist dus naar Den Haag.

De Haagse School

Mesdag stuurt in 1870 2 schilderijen naar de Salon in Parijs. De Salon is een tentoonstelling van de Académie des Beaux-Arts in Parijs. Met Les Brisants de la Mer du Nord wint Mesdag, als volslagen onbekende, een medaille. In de jury zitten schilders van de School van Barbizon, een groep Franse landschapschilders die de kunstenaars van de zogenaamde Haagse School hebben geïnspireerd. Het doek van Mesdag kan de jury wel bekoren. Mesdag is dan nog maar een paar jaar professioneel schilder en de winst betekent voor hem een enorme doorbraak. In 3 jaar heeft hij zich zeer ontwikkeld en vanaf dat moment beschouwt hij zijn leertijd als beëindigd. Hij ziet zich als een gevestigd schilder en blijft zeegezichten schilderen.

De Haagse School is een beweging van kunstschilders, die ongeveer tussen 1860 en 1900 In Den Haag werken of met Den Haag zijn verbonden. De schilders van de Haagse School zetten zich af tegen de romantische schilderkunst. Zij streven naar een zo realistisch mogelijke weergave van de werkelijkheid op hun schilderijen. De School van Barbizon, een stroming in de Franse schilderkunst, is van grote invloed geweest op het werk kunstenaars van de Haagse School. Evenals de schilders van de School van Barbizon schilderen de kunstenaars van de Haagse School in de vrije natuur.

Een aantal belangrijke schilders als Jozef Israëls, Jacob Maris en Anton Mauve komen in die tijd in Den Haag wonen. Zij allen worden lid van het Schilderkundig Genootschap Pulchri Studio, dat in 1847 is opgericht. Er ontstaat dan een aparte stroming: de Haagse School. Die stroming wordt voor het eerst waargenomen op de Wereldtentoonstelling in Wenen in 1873. Kunstcritici zijn zeer lovend over de kunstwerken uit Nederland. In 1875 is er in Den Haag een tentoonstelling van moderne kunst. Critici spreken dan voor het eerst van de Haagse School.

Tussen 1875 en 1885 worden vrijwel alle bestuursfuncties van Pulchri Studio overgenomen door schilders van de Haagse School, waar vanuit de Haagse School internationaal kan opereren. Er worden veel Wereldtentoonstellingen georganiseerd. Op deze tentoonstelling wordt het allernieuwste getoond op het gebied van de technologie en kunst. Daar wordt dus ook gekeken naar het allermodernste op het gebied van de beeldende kunst. Hierdoor breekt de Haagse School internationaal door en komen buitenlandse schilders naar Nederland om te kijken wat er in ons land gaande is. Mesdag is één van de gastheren van die buitenlandse schilders. Hendrik Willem Mesdag en Sientje Mesdag-van Houten worden gerekend tot schilders van de Haagse School. Na de dood van hun zoontje Klaas in 1871 besluit Sientje zich net als haar man toe te leggen op een professionele carrière als schilderes.

Het Panorama Mesdag

Vanuit Brussel krijgt Mesdag het verzoek een panorama te schilderen. Op dat moment zijn er ondernemers die panorama’s exploiteren. Het is een vorm van volksvermaak om een beeld te krijgen van een situatie elders. In Parijs en in Londen zijn dan al panorama’s van bijvoorbeeld beroemde veldslagen of een vergezicht op Constantinopel. Die spelen in op de goedkope smaak en de voorliefde voor het oriëntaalse van dat moment. Schilders die meewerken aan het schilderen van een panorama lopen de kans met de rug te worden aangekeken door hun collega’s. Mesdag heeft daar geen problemen mee. Hij is een zeeschilder en als je hem een panorama wilt laten maken, dan maar iets met de zee. De heren uit Brussel vinden het een fantastisch idee, want een zeegezicht is nog nooit geschilderd als panorama.

Vanaf de seinpostduin in Scheveningen schetst Mesdag wat hij ziet. Hij tekent alle details van de boten, van roeren, netten, masten rompen, totdat hij weet hoe zo’n schuit in elkaar zit. In 1880 is Scheveningen een belangrijke vissersplaats aan de Noordzee. Vrijwel alle inwoners zijn betrokken bij die visvangst. Er is dan nog geen haven en de vissers gaan naar zee met zogenaamde bomschuiten: boten met een platte bodem, die door paarden de zee in- en uitgetrokken worden. Het zijn beelden die terugkomen in het Panorama van Mesdag.

De badplaats begint te bloeien: er worden op dat moment veel hotels gebouwd en het duinlandschap wordt afgegraven voor stadsuitbreiding. De watertoren en de vuurtoren zijn dan net gebouwd, maar het Kurhaus en de haven zijn er dan nog niet. Mesdag heeft moeite met de uitbreiding en de veranderingen, maar kan die niet tegenhouden. Zo bezien is het panorama een waarschuwing: pas op wat er allemaal aan natuurschoon verloren dreigt te gaan.

Mesdag wordt bijgestaan door zijn vrouw Sientje en de kunstenaars George Hendrik Breitner, Théophile de Bock en Bernard Blommers. Voor de beginnende kunstenaars Breitner en De Bock is het een eer om gevraagd te worden door Mesdag. Voor Blommers is het een vriendendienst. Ze zitten hele dagen te schetsen, want de Belgische ondernemers hebben haast. Op 28 maart 1881 is de opzet klaar. Tegelijkertijd bouwt een Haagse aannemer het gebouw aan de Zeestraat, een rotonde met een glazen dak. De Zeestraat is een prima locatie, gelegen in een welgestelde Haagse buurt.

Mesdag bedenkt op een verhoging van palen een aflopende duin met echt zand, helmbeplanting en visserstuig, om een nog grotere illusie te bewerkstelligen. Daarachter komt het doek. Mesdag gebruikt een glazen cilinder, waarop de voorstelling is afgebeeld. Hij gebruikt die cilinder om de voorstelling daarop op het doek over te projecteren.

Breitner schildert een deel van het vissersdorp, de cavalerie en wat figuren op het strand. De Bock is verantwoordelijk voor de lucht en de duinen. Blommers schildert de moeder en haar dochter die achter de afscheiding toekijken. Mesdag en Sientje schilderen het grootste deel van Scheveningen en Mesdag zelf de boten en de zee. Tevens schildert Mesdag Sientje onder een witte parasol op het strand terwijl zij aan het schilderen is. Ook wordt er door de kunstenaars samengewerkt op verschillende onderdelen van het panorama. Maar wie nu echt precies wat heeft geschilderd, is niet bekend.

Op 1 augustus 1881, 4 maanden na het begin, wordt het Panorama Mesdag geopend. Prins Hendrik is de 1e die het panorama mag aanschouwen. 1 uur later mag het publiek naar binnen. Vincent van Gogh bezoekt het panorama en vindt het schitterend. Zowel kunstenaars als de toeschouwers roemen het doek en vinden het prachtig. Het panorama is de kroon op het werk van Mesdag.

Tanende aandacht

In 1895 wordt de cinematografie uitgevonden. Verre landen en bijzondere gebeurtenissen kunnen nu met bewegende beelden worden bekeken. Dat wordt zeer populair bij het grote publiek. De film wordt een geduchte concurrent van de panorama’s, die aan het einde van de 19e eeuw vrijwel allemaal hun deuren moeten sluiten. De Belgische eigenaren van het Panorama Mesdag gaan eveneens over tot verkoop. Het succes lijkt niet zo groot te zijn als aanvankelijk gedacht en commercieel vallen de opbrengsten tegen.

Mesdag is een goed zakenman en neemt het Panorama over, waardoor het altijd in de familie is gebleven. Hij doet er alles aan om zijn grootste werk te behoeden voor verval. Het panorama is dan niet meer financieel rendabel, maar hij past tot aan zijn dood de tekorten bij. Hij schenkt in 1910 alle aandelen aan zijn familie. Zij hebben dan wel de plicht zijn panorama in stand te houden. “Mijn Panorama beschouw ik als mijn belangrijkste werk, omdat het zo’n grote impressie van de natuur geeft. Maar ik zou het niet opnieuw willen schilderen, zo’n 1.600 meter doek.”

Mesdag heeft een dominerend karakter en is in staat veel mensen dezelfde richting uit te krijgen. Daartegen is hij ook een gemoedelijk mens, die dol is op gezelligheid en grote ontvangsten en feesten die in die tijd veel plaatsvinden. Hij verkleedt zich soms als burgemeester van een fictieve stad en is voor veel in. Hij heeft bestuurlijke kwaliteiten en is tegelijkertijd zeer joviaal en gastvrij. Vriendschap voor Mesdag is vriendschap voor het leven.

Na het panorama schildert Mesdag vaak dezelfde soort zee. Hij verzamelt kunst, wordt voorzitter van Pulchri en betaalt mee aan het nieuwe gebouw van het genootschap. Het maakt hem tot een belangrijk man in Den Haag. Kunstenaars vieren de kroonjaren van het huwelijk tussen Mesdag en Sientje uitbundig. Er zijn grote banketten en artikelen verschijnen in de pers. Die levensstijl gaat de boventoon van zijn bestaan voeren. In 1909 overlijdt Sientje op 74-jarige leeftijd. Mesdag overlijdt in 1915. Hij is 84 jaar geworden.

(Bron: Panorama-mesdag.nl, Avrotros.nl, Historiek.net, Wikipedia, ANP)