90 jaar Het Nationale Park De Hoge Veluwe

Op 26 april 1935, in 2025 90 jaar geleden, wordt de Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe opgericht. Het Park is de bijzondere nalatenschap van het echtpaar Anton en Helene Kröller-Müller. “Het is een plek waar kunst en natuur verweven zijn”, zegt Mandy Vinkenvleugel, Coördinator Marketing & Communicatie van het Park. Een gesprek met haar over de oprichting en de ontwikkeling van Het Nationale Park De Hoge Veluwe.

Het Park is 5.400 hectare groot en bestaat uit verschillende soorten landschappen: bossen, heidevelden en stuifzandlandschappen. Die landschappen herbergen een ongekende diversiteit aan planten- en diersoorten. In het Park komen meer dan 100 Rode Lijst soorten voor. Dat zijn soorten die ernstig bedreigd zijn en maar zeldzaam voorkomen in Nederland. Bijvoorbeeld de zeldzame parelmoervlinder, het gentiaanblauwtje, de kleine schorseneer, de tapuit of de ringslang. Vorig jaar werd op het Park de wrattenbijter ontdekt, een sprinkhaansoort die in 2016 voor het laatst werd waargenomen. Daarnaast leven in het Park ook edelherten, reeën en wilde zwijnen. In het Park is tevens het Museonder gevestigd, het eerste ondergrondse museum ter wereld. Ook is er het beroemde Kröller-Müller Museum dat in het bezit is van de op één na grootste collectie van werk van Vincent van Gogh ter wereld.

Anton en Helene Kröller-Müller

Wie waren Anton Kröller en Helene Kröller-Müller? Vinkenvleugel: “Anton Kröller leerde zijn echtgenote Helene kennen tijdens een stage bij het Duitse Müller & Co waar zijn broer ook werkte. Hij deed goed werk waardoor hij snel bij de Nederlandse tak van het bedrijf aan de slag ging. Zij trouwden in 1888 en vestigden zich in Rotterdam. In diezelfde periode stierf de vader van Helene, waardoor Anton de leiding over het bedrijf kreeg. Hij bouwde het uit tot een zeer succesvol bedrijf, waardoor hij veel geld verdiende met voornamelijk scheepvaart en de handel in staal.”

Voor de Eerste Wereldoorlog is Anton Kröller een succesvol zakenman. Hij bepaalt tijdens de oorlog met een kleine groep zakenlieden voor een deel de buitenlandse en economische politiek van Nederland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog verwerft hij de bijnaam de ‘ongekroonde koning van Nederland’.

Landaankopen voor Het Nationale Park De Hoge Veluwe

Wanneer besluiten ze om een landgoed te stichten op de Veluwe? Vinkenvleugel: ” Vanaf 1909 zijn ze begonnen met landaankopen op de Veluwe, omdat ze de natuur op de Veluwe zo mooi vonden. Anton zocht graag de rust op in de natuur en wilde daarnaast een gebied waarin hij kon jagen met zijn zakenrelaties. Dat maakte dat hij besloot een eigen landgoed op te richten. Voor de jacht werden speciaal herten, zwijnen en moeflons uitgezet. Ook kangoeroes zijn er uitgezet, maar die hebben er niet zo lang gelopen, dat was niet erg succesvol. Die zijn uiteindelijk verhuisd naar Artis. Het zou dus zo kunnen zijn dat de kangoeroes in Artis nazaten zijn van die hier hebben rondgelopen.

Helene focuste zich ondertussen op het verzamelen van kunst. In eerste instantie voor zichzelf, maar gaandeweg werd het voor haar steeds belangrijker dat haar kunst ook toegankelijk zou zijn voor de gemeenschap.”

Hein Berlage geeft opdracht terug

De Nederlandse architect Hein Berlage heeft het buitenverblijf voor het echtpaar, het Jachthuis Sint Hubertus, ontworpen. Helene Kröller-Müller heeft regelmatig met hem overhoop gelegen over dat ontwerp. Vinkenvleugel: “Berlage is op een gegeven moment in dienst gekomen van het echtpaar Kröller-Müller. Hij vond dat Helene zich te veel met het ontwerp ging bemoeien, dat ze er te veel haar eigen stempel op wilde drukken. Zij vond dat ze als opdrachtgever er ook een mening over op na mocht houden. Uiteindelijk heeft Berlage zijn opdracht in 1919 teruggeven.

De druppel was dat Helene een uitbouw wilde op haar tuinkamer, zodat ze over de vijver kon kijken. Door die uitbouw zou de symmetrie verloren gaan. Berlage wilde dat niet en heeft op een gegeven moment gezegd: Ik stop ermee. De Belgische kunstenaar en architect Henry van de Velde heeft het in 1920 overgenomen. Hij en Helene konden beter met elkaar overweg. Het exterieur is ontworpen door Berlage, net de meubels en de tuin. Dat maakt van het Jachthuis een zogenaamd ‘Gesamtkunstwerk’. Van de Velde ontwierp onder meer het servies, bestek en linnengoed.”

Helene Kröller-Müllers droom om een kunsttempel te bouwen, is nooit gerealiseerd. Waarom niet? Vinkenvleugel: “Uiteindelijk is het Kröller-Müller Museum er natuurlijk wel gekomen, alleen had Helene in eerste instantie een ander museum op een iets andere locatie bedacht. Er is wel een aanzet voor dat museum gemaakt. Vanwege de economische crisis is de bouw in 1922 gestaakt. Je ziet in het Park nog – onder aan de Franse Berg – de fundamenten van Het Groote Museum zoals dat zou moeten heten. Vlak bij deze locatie is het uiteindelijke Kröller-Müller Museum gekomen waar haar kunst tenttoon werd gesteld.”

Henk Bremmer

Wat voor kunst verzamelde Helene Kröller-Müller en van wie? Vinkenvleugel: “In het begin was haar interesse zeer breed en verzamelde zij schilderijen, sculpturen en Chinees porselein. Vervolgens heeft ze veel werk van Vincent van Gogh aangekocht. Kunstschilder, handelaar en verzamelaar in kunst, Henk Bremmer, speelde daarbij een belangrijke rol. Bij hem is Helene een cursus over kunstbeschouwing gaan volgen. Zij matchten prima samen en konden goed praten over kunst en levensbeschouwing. Bremmer is haar inspirator en adviseur geworden op het gebied van kunst.”

Helene Kröller-Müller heeft in iets minder dan 20 jaar een kunstcollectie verzameld van meer dan 800 schilderijen, ongeveer 275 beelden, circa 5.000 tekeningen en bladen grafiek en bijna 500 stuks kunstnijverheid. Ze heeft veel werk van Vincent van Gogh verzameld, waaronder de beroemde schilderijen De Aardappeleters en Caféterras bij nacht.

Financiële problemen en Kröller-Müller Museum

De economische crisis van de jaren 30 zorgt ervoor dat het echtpaar in financiële problemen komt. Hun Veluwse bezittingen worden ondergebracht in een stichting en de kunstcollectie bij de staat. Hoe is dat gegaan? Vinkenvleugel: “Anton en Helene wilden niet dat het Park opgesplitst zou worden en in delen verkocht. Ze hebben bedongen dat het Park een aaneengesloten landgoed zou blijven. Uiteindelijk heeft het Rijk daar geld voor vrijgemaakt. In 1935 verkopen ze hun bezittingen aan een nieuw opgerichte stichting, namelijk Stichting Het Nationale Park De Hoge Veluwe. De kunstcollectie werd overgedragen aan de Nederlandse Staat met als voorwaarde dat er wel een museum gebouwd zou worden. En dat is het Kröller-Müller Museum geworden.”

Lijkt het Kröller-Müller Museum op het museum dat Helene Kröller-Müller voor ogen had? Vinkenvleugel: ”Nou, eigenlijk niet. Het is kleiner dan het museum dat Helene in gedachten had. Dat werd niet voor niets ‘Het Groote Museum’ genoemd. Het is ook met andere materialen gebouwd.” Helene Kröller-Müller is de eerste directeur geworden van het Kröller-Müller Museum.

Nationale Park De Hoge Veluwe tijdens en na de Tweede Wereldoorlog

Wat gebeurde er met het Park tijdens de Tweede Wereldoorlog? Vinkenvleugel: “Een kwart tot een derde deel van het Park is door de Duitse bezetter ingenomen. Je ziet dat nog steeds terug in het landschap. Er zijn bunkers aanwezig waar nu vleermuizen in zitten. Waar tijdens de oorlog de start- en rollerbanen waren, is de vegetatie anders. Dat is duidelijk zichtbaar. Tijdens de Slag om Arnhem in 1944 zijn alle Arnhemmers geëvacueerd en een deel ervan is in het Park opgevangen. Het Kröller-Müller Museum fungeerde als ziekenhuis en in het Jachthuis verbleven en overnachtten de artsen en verpleegkundigen. In het dienstgebouw kwam de kraamkliniek en werden ook de Arnhemmers opgevangen.”

Hoe heeft het Park zich na de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld? Vinkenvleugel: “Het aantal ingangen is teruggebracht van 5 naar 3, in Schaarsbergen, Hoenderloo en in Otterlo. Het Museonder, een museum over alles wat er onder het aardoppervlak leeft en heeft geleefd op de Veluwe, is er gekomen. Het is het eerste ondergrondse museum ter wereld. Tevens zijn er meer observatieposten gekomen en is het aantal activiteiten uitgebreid. Vroeger werden er veel activiteiten en wandelroutes door bijvoorbeeld de ANWB georganiseerd en dat doen we tegenwoordig veel meer zelf. En er is het Park Paviljoen gekomen met een restaurant en vergaderzalen. De Witte Fietsen zijn er in de jaren 70 gekomen, iets waarmee het Park zich onderscheidt van andere parken.”

Het Wittefietsenplan stamt uit de jaren 60 en is een idee van provo Luud Schimmelpenninck. Hij wilde in Amsterdam gratis witte fietsen plaatsen waar iedereen gebruik van mocht maken. Het plan is echter in Amsterdam nooit gerealiseerd, wel in het Park vanaf 1974. In dat jaar zijn 50 Witte Fietsen door de ANWB aan het Park geschonken. Nu zijn er 1.800 die voor iedereen op het Park gratis beschikbaar zijn.

Recreatieve zonering en bezoekers

Vinkenvleugel: “Er is ook een recreatieve zonering gekomen. Het Park is in zones verdeeld. We hebben het centrumgebied waar het Park Paviljoen staat met het restaurant en de speelplaats voor de kinderen. Tevens bevindt zich daar het evenemententerrein alsmede het Museonder, de fietsverhuur en de informatiebalie. Het is het gebied waar mensen naar toekomen voor wat reuring en gezelligheid. Daarnaast zijn er rustige zones waarbij men wat verder van het centrum af zit en waar men kan wandelen en zitten. Ook al is het druk in het Park, in die zones kun je dan nog steeds rustig genieten van de natuur. Dan zijn er rustgebieden, die zijn ingesteld om flora en fauna rust te geven. Mensen mogen hier niet komen vanwege het behoud van de unieke natuur.

Hoeveel en wat voor mensen komen naar het Park? Vinkenvleugel: “In 2024 zijn er 575.000 betalende bezoekers naar het Park gekomen. We worden bezocht door een hele brede groep mensen, van ouderen tot gezinnen met kinderen, schoolklassen en buitenlandse toeristen uit de hele wereld. Het Park, in combinatie met het Kröller-Müller Museum is een grote toeristische trekpleister. Het grootste deel bestaat uit wat oudere mensen. Maar we zien ook veel ouders met kinderen en buitenlanders die op het Kröller-Müller Museum afkomen, een belangrijke plek in het Park. Dat is een grote toeristische trekpleister.”

Toekomst en festiviteiten Nationale Park De Hoge Veluwe

Wat zijn de toekomstplannen? Vinkenvleugel: “Het plan is om het Museonder aan te passen en we zijn bezig met het vernieuwen van de ingangen. Op lange termijn willen we een hotel en vakantiehuisjes op het Park realiseren. Het belangrijkste van ons Park is het behoud van de natuur. We doen enorm ons best om problemen zoals die van stikstof het hoofd te bieden. Er worden veel onderzoeken gedaan in het Park, bijvoorbeeld naar het gebruik van steenmeel, waarmee we de zuurgraad van de bodem proberen te herstellen. Alle inspanningen die we doen in het Park, doen we voor een toekomstbestendige natuur. ”

Welke festiviteiten staan gepland voor het 90-jarig bestaan? Vinkenvleugel: “Het hele jaar door zijn er activiteiten. Op 26 april 2025 bestaan we exact 90 jaar en dan krijgen de eerste 90 bezoekers bij elke ingang een lekkernij om te vieren dat we jarig zijn. Er is een excursie, De droom van Helene genaamd, waarbij de graven van Anton en Helene worden bezocht. We houden een fietsexcursie over Operatie Market Garden en wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog allemaal gebeurde op het Park.

Er is een fietssafari waarin mensen fietsend langs plekken komen die belangrijk zijn in de ontwikkeling van het Park. Daarnaast houden we een pubquiz over 90 jaar Park. In de herfst organiseren we de activiteit Wild, Wijn & Wandelen, die in het teken staat van 90 jaar Park. Mensen wandelen hierbij een paar kilometer en op de tussenstops krijgen ze een glaasje wijn en een hapje. Daarbij krijgen bezoekers via QR-codes informatie over het Park en het ontstaan. Voor kinderen verschijnt er binnenkort een Gouden Boekje over het Park. Een hoofdrol is daarin weggelegd voor de Witte Fiets. In het najaar verschijnt het jubileumboek 90 Jaar Actief Beheer & Biodiversiteit.”

“Plek waar kunst en natuur verweven zijn”

Wat is de nalatenschap van het echtpaar Kröller-Müller? Vinkenvleugel: “De combinatie natuur en kunst is uniek, dat maakt dat het Park, samen met het Kröller-Müller Museum, één van de grootste toeristische trekpleisters in Nederland is. Er komen veel bezoekers uit binnen- en buitenland. Het is een plek waar kunst en natuur verweven zijn, dat hadden ze ook voor ogen en is een belangrijke nalatenschap.”

Vinkenvleugel: “Een bezoek aan het Park is een bijzonder dagje uit. Het is echt voor iedereen. Als je wat reuring zoekt of juist wat rust, het is er allemaal. Jong en oud kan hier blijven ontdekken en er is een grote diversiteit aan landschappen met eigen flora en fauna. Je blijft je verwonderen, het is er zo mooi en divers. Ik vind dat erg bijzonder.”

(Bron en foto’s: Het Nationale Park De Hoge Veluwe, hoofdfoto Jurjen Drenth, Kröller-Müller Museum Jannes Linders)