50 jaar De film van Ome Willem, het succesvolle kinderprogramma uit de jaren 70

Op 16 januari 1974, in 2024 50 jaar geleden, start de VARA met het succesvolle kinderprogramma De film van Ome Willem. De combinatie van goede schrijvers, talentvolle acteurs en een fantastisch orkest, heeft ervoor gezorgd dat De film van Ome Willem een geliefd kinderprogramma is geworden, dat gegrift staat in ons collectieve geheugen. Een gesprek met Edwin Rutten, alias Ome Willem.

Edwin Rutten is een artistieke duizendpoot, die voor veel dingen is te porren. De gymnasiast heeft vocale jazzplaten opgenomen, heeft radioprogramma’s gemaakt en heeft meegewerkt aan televisiereclames. “Ik ben toch zeker sinterklaas niet”, rapt hij in 1986 voor Kinderen van Kinderen. Samen met Aart Staartjes leent hij zijn stem aan de figuren van Barbapapa-tekenfilms. Ook speelt hij in Goede Tijden, Slechte Tijden, geeft hij les op het conservatorium en speelt hij drums. Maar het bekendst is Edwin Rutten als Ome Willem van De film van Ome Willem, een rol die hij 16 jaar met liefde speelt, en waar hij elke dag door inmiddels wat ouder geworden rakkers van Nederland aan wordt herinnerd. Rutten: “Ik zeg wel eens: ‘Ome Willem is mijn 40 jaar jongere eeneiige tweelingbroer.’”

Kinderachtigheid is de dood in de pot

Aart Staartjes is de bedenker van De film van Ome Willem. Hoe is het programma tot stand gekomen? Rutten: “Aart Staartjes deed programma’s als de Stratemakeropzeeshow, J.J. de Bom en het Bijbelse Woord voor Woord. Hij heeft programma’s gemaakt voor kinderen, die volwassenen eveneens leuk vinden. Kijk, kinderachtigheid is de dood in de pot. Dat vinden die kinderen erg en de ouders vinden er ook niets aan. Hij is ermee begonnen, omdat er geen programma was voor kinderen tussen de 4 en de 8 jaar oud. Hij wilde een serieus programma maken voor die leeftijdsgroep. De VARA was daar eerst tegen en zag er niets in. Het is eigenlijk begonnen als een experiment, zoiets van ‘we zien het wel een jaartje aan’. Nou, het heeft 16 jaar gelopen.”

De film van Ome Willem is van 1974 tot en met 1989 uitgezonden door de VARA. Edwin Rutten speelt Ome Willem, Jennifer Willems is Teun, Aart Staartjes Toon en Pieke Dassen vertolkt de rol van August. Het orkest van de geitenbreiers bestaat uit hoofdgeitenbreier Harry Bannink op piano, de grote grijze geitenbreier Harry Mooten op accordeon en papjesgeitenbreier Frank Noya op bas. De onderwerpen en teksten zijn bedacht door Het Schrijverscollectief, dat vaak werkt voor de programma’s van Aart Staartjes. Het bestaat uit onder anderen Willem Wilmink, Karel Eykman en Jan Riem.

Edwin Rutten wordt Ome Willem

Hoe bent u Ome Willem geworden? Rutten: “Aart vond het leuk om mij te nemen als Ome Willem, want hij dacht: ‘Edwin kan bars uit de hoek komen, maar hij heeft een klein hartje en kan improviseren.’ Aart en ik kenden elkaar al wel, we kwamen elkaar regelmatig tegen. We spraken commercials in, iets dat ‘echte acteurs’ niet deden. We hadden het altijd hartstikke leuk met elkaar. Toen belde hij mij op en vroeg: ‘Heb je wel eens iets voor kinderen gedaan? Nou, ik heb er 2, antwoordde ik.’ Die zaten in die leeftijdsgroep. En zo ben ik erbij gekomen.

Op het gymnasium zat ik in de klas bij Rogier van Otterloo, de latere componist en dirigent. We zijn op school een bandje begonnen. Hij speelde piano, een andere klasgenoot bas. Rogier vroeg me om te gaan drummen. Dus ben ik op mijn 16e drummer geworden. Toen ik bij De film van Ome Willem kwam, zei Aart: ‘Jij bent toch drummer geweest voor je die jazzliedjes ging zingen? Dan ga jij drummen, dat spaart een muzikant uit.’ Dat was de reden waarom ik achter het drumstel ben gekropen.”

Gezichtspunt van kinderen

Eind jaren 60 en begin jaren 70 zijn jaren waarin geëxperimenteerd wordt op verschillende terreinen, zo ook op het gebied van de televisie, waar in die tijd regelmatig taboedoorbrekende programma’s op te zien zijn. Is de opzet van De film van Ome Willem om taboedoorbrekend te zijn? Rutten: “Er is op dat moment niet zo’n programma. Het is ontstaan, er was niet zoiets van ’nu gaan we iets taboedoorbrekend maken’. Elke aflevering had een thema dat leeft bij kinderen, zoals de 1e dag in het ziekenhuis, onder de douche, verhuizen, logeren, maar ook de vriendin van Ome Willem of de blinde vriend van Harry Bannink komt op bezoek of de cavia is dood. Die thema’s werden serieus genomen en bekeken vanuit het gezichtspunt van de kinderen.

En als je dan zulke goede schrijvers hebt als Eykman, Wilmink en Riem. En ook de fantastische composities van Harry Bannink. Dat was niet een componist die dacht van: ’O, het is voor kinderen dus ik ga anders componeren.’ Ik heb liedjes gezongen van Harry, die dezelfde sfeer hadden zoals bijvoorbeeld Vluchten kan niet meer van Jenny Arean en Frans Halsema. Harry schreef wat hij schreef en dat was van hoge kwaliteit.

Een fantastisch lied van hem was Als Ome Willem dood zou zijn, ik weet de tekst niet helemaal meer. De kinderen zaten geplakt aan hun stoeltjes. Dat zong ik met een snik in mijn stem, het was gewoon een fantastisch mooi liedje en zeker niet kinderachtig.

”Ome Willem rolbevestigend” en broodje poep

In die tijd is er ook kritiek op Ome Willem. Rutten: “De VARA had in die tijd het feministische programma Hoor Haar. Dan hoorde ik wel eens: ‘Ome Willem is rolbevestigend’. Omdat ik dan zong: ‘Zijn er jongens in de zaal,’ en dan maakte ik een spierballengebaar. Als ik zong: ‘Zijn er ook meisjes in de zaal,’ dan maakte ik een gebaar alsof ik een mooi jurkje aan had. Die rolbevestiging, daar hadden ze wel gelijk in, maar Teun, Toon en August konden daartegen in verweer gaan. Je kunt geen programma over vloeken maken zonder te vloeken. De rolbevestiging kwam van Ome Willem zelf, die af en toe heel vervelend kon zijn. Dat was eigenlijk ‘real life’, zoals dat in de werkelijkheid ook kon gebeuren.

En Teun is toch een jongensnaam voor het personage van het meisje gespeeld door Jennifer Willems? Rutten: “Dat was niet zo bedoeld hoor. We hebben nooit gedacht om hierin een voortrekkersrol te spelen, althans, dat is mij niet bekend. Het valt mij nu voor het eerst op. Zo kom je nog eens op iets,” zegt hij lachend.

“Tegelijkertijd is het ook erg raar dat er in die tijd zoveel gedoe was rond ‘broodje poep’. Het leek wel of het programma alleen maar uit ‘broodje poep’ bestond. Daar waren mensen soms erg preuts in. En als ik dan hoorde: ‘Jullie met je broodje poep, dat op de televisie.’ Dan zei ik alleen: ‘Kijken jullie maar naar het achtuurjournaal, en wat je daar allemaal niet ziet, en windt je niet op over een broodje poep.’ Ik vind het zo hypocriet om je daarover op te winden.”

Thema’s uit het dagelijkse leven

Heeft De film van Ome Willem ook een boodschap? Rutten: “Kijk, er was niets bedoeld als een boodschap. De onderwerpen ontstonden zoals ze bij de schrijvers en bij Aart werden bedacht. Bij de schrijversbespreking werd besproken over welk onderwerp er werd gekozen, hoe diepen we dat uit. Dan schreef de ene de poppenkast, de andere schreef de scène, ieder vanuit een eigen visie, met Aart als overzichtsman.

Er was een rolverdeling tussen Teun, Toon en August. Teun bracht het vrouwelijke element erin, Toon was de kwajongen en August was een zoete, hartelijke dromer. En Harry Bannink, die niet voor niets de hoofdgeitenbreier werd genoemd, die had het overzicht, dat was de wijze man. De domme August was vaak het slimste. Het kwam voor dat August met een slimme opmerking kwam en dat Toontje dat niet zo leuk vond, waarna Teuntje zich ook met de discussie begon te bemoeien. Dus in de discussie die tussen die 3 ontstond, daar konden de kinderen zich mee identificeren. Het zijn met Ome Willem erbij 4 verschillende karakters. Dan ontstaat er een spanningsveld, want als je het met elkaar eens bent, wordt het saai.

Het gaat dus om de botsing tussen de personages, dat maakt het interessant en kan het knetteren. Dat gebeurt ook tussen broertjes en zusjes thuis. Herkenbaarheid. Een aardige vrouw, hoofd van een lagere school, zat ook bij de schrijversbesprekingen. Dat werd allemaal heel degelijk aangepakt. Het zijn thema’s uit het dagelijkse leven. August die alleen maar onder de douche wil als er droog water uitkomt. Ome Willem vindt dat August niet zo mal moet doen, tot op een gegeven moment Ome Willem bang voor water is. Dat zijn dingen die zijn spannend om te volgen, dat maakt het leuk.”

“Ik ben 9 jaar, maar heb meer vlieguren”

Moet je niet een beetje kind zijn gebleven om Ome Willem te spelen? Rutten lachend: “Ik zeg altijd: ‘Ik ben 9 jaar, maar heb meer vlieguren.’ Anderen hebben dat met 14 of 31, maar ik vind 9 jaar leuk. Tussen 0 en 12 jaar is één van de belangrijkste levensperiodes. Alles is nieuw voor je en referentiekaders worden gemaakt. Het is van belang dat je kinderen in die leeftijd het beste biedt. Daarom vind ik dat meesters en juffen van de lagere school medailles verdienen. De magie van het leren lezen. Maar in de jeugd, daar begint alles, daar wordt de basis gelegd. Voor fatsoen, goede smaak enzovoort.

Joepie de poepie!

Rutten kan goed improviseren. En dat moet ook wel, want kinderen in die leeftijdsgroep laten zich moeilijk regisseren. Rutten: “Kinderen kwamen naar mij toe tijdens de uitzending, met de mededeling: ‘Ome Willem, ik moet plassen.’ En ik regelde dat. Ik ben toen plotseling op die uitdrukkingen gekomen zoals ‘ro ra rillen, ga maar zitten op je billen’. Ik wilde geen dingen zeggen als ‘jongens, jullie moeten gaan zitten’, daar heb ik geen zin in. Dus dan goot ik dat in een vorm. Zo is het vocabulaire van Ome Willem ontstaan en is ook het karakter van Ome Willem ontwikkeld.”

Joepie de poepie is een gevleugelde uitspraak geworden in de Nederlandse taal. Hoe bent u op die uitdrukking gekomen? Rutten: “Ik kwam op door die deur, en ik zag die kinderen zitten. ‘Dag kinderen, goedemiddag of hallo’, ik vond dat allemaal niets. Ik zei toen: ‘Joepie.’ Dat vond ik eigenlijk een beetje kinderachtig en vervolgens kwam er achteraan: ‘De poepie.’ Dat is een kreet die in 2 seconden is bedacht en uit wanhoop is geboren. En hij staat in de Van Dale! Dat vind ik echt een kick.”

De zaal bevriest

Kinderen zijn recht voor zijn raap en nemen geen blad voor de mond. Bent u wel eens door kinderen in een verlegen situatie gebracht? Rutten: “Ik speelde zo’n 100 voorstellingen per jaar in ziekenhuizen en instellingen voor kinderen met een verstandelijke beperking. Op een gegeven ogenblik had ik een stoplicht op het podium staan met een zebrapad. Ik liep door het rode licht en de kinderen riepen dat ik dat niet mocht doen. Er kwam een meisje op het toneel en ik deed alsof ik iets in haar oor wilde fluisteren. Ik vroeg aan haar of haar vader wel eens door het rode stoplicht rijdt. Ze antwoordde: ‘Ik heb geen vader meer.’ Je voelt op dat moment dat de zaal bevriest. En met dezelfde stem zei ik: ‘Nou, dan kan hij ook niet meer door het rode licht rijden.’ En dan terug naar de scène. Dat schiet je dan zo te binnen en ik heb er nooit commentaar op gekregen. Mensen kunnen daar verschillend over denken. Maar je moet wat op zo’n moment. Het programma moet ook door.”

Voor altijd Ome Willem

De film van Ome Willem is jarenlang een zeer succesvol kinderprogramma geweest. Waarom is het gestopt? Rutten: “Ik heb begrepen dat Peter Jan Rens bij de VARA de nieuwe Willem Ruis had moeten worden. Hij had als voorwaarde gesteld dat hij ook zijn Grote meneer Cactus show mocht meenemen. Zodoende is het opgehouden, althans, dat heb ik gehoord. Wij hadden er geen genoeg van, hoor, het was een succes.”

Voor veel Nederlanders is Edwin Rutten voor altijd Ome Willem. Rutten: “En ik vind dat fantastisch. Ik kom dagelijks mensen tegen die willen met me op de foto of die geven me een knipoog, zo van ‘ik ken jou wel’. Ik zeg altijd maar dat ik iedere dag lintjesregen heb. Dat anno 2024 mensen mij herkennen en groeten, ik vind het geweldig. Dat zijn wel de mensen die ervoor hebben gezorgd dat De film van Ome Willem is wat het geworden is. Daar mag je niet over mopperen.”

(Foto’s: ANP)