27 januari 1945, de bevrijding van Auschwitz

Op 27 januari 1945 bevrijdt het Rode Leger vernietigingskamp Auschwitz. Meer dan een miljoen mensen, voornamelijk Joden, zijn in dat kamp op gruwelijke wijze vermoord. Auschwitz is na de oorlog synoniem geworden voor het allerergste wat de ene mens de andere mens kan aandoen.

Na de inval in Polen in september 1939 nemen de Duitsers veel Poolse politieke tegenstanders en verzetsmensen gevangen. Al gauw zijn de gevangenissen overvol. Er wordt gezocht naar een geschikte locatie voor de bouw van een concentratiekamp. De Duitsers laten hun oog vallen op Auschwitz, Oświęcim in het Pools, waar Poolse legerkazernes leeg staan. Het kamp ligt goed afgeschermd en heeft een prima spoorwegverbinding. Dankzij de centrale ligging in de door Duitsland veroverde gebieden, kunnen gevangenen uit heel Europa later makkelijk naar Auschwitz worden getransporteerd. Reichsführer-SS Heinrich Himmler, één van de hoofdverantwoordelijken voor de Holocaust, geeft op 27 april 1940 de opdracht er een concentratiekamp te bouwen.

Reichsführer-SS Heinrich Himmler.

SS-Obersturmbannführer Rudolf Höss wordt de kampcommandant. Hij is eerst werkzaam in concentratiekamp Dachau, waar boven de ingang ‘Arbeit macht Frei’ staat, hetgeen hij ook boven de ingang van de poort in Auschwitz laat zetten. Het is de poort naar de hel op aarde. De meedogenloze SS-er richt zich op de uitroeiing en vernietiging van zogenaamde ‘schadelijke elementen’, hetgeen Himmler uiteindelijk voor ogen heeft met Auschwitz.

De eerste gevangenen in Auschwitz zijn overgeplaatst uit concentratiekamp Sachsenhausen en worden ingezet als bewakers, oftewel kapo’s. Zij treden vaak harder op tegen andere gevangenen dan de Duitse bewakers, omdat ze zo privileges krijgen en hun leven kunnen verlengen. Höss weet zo een wreed kampregime in te stellen, waar ook slachtoffers soms dader worden. Hij is zeer goed in het kweken van een saamhorigheidsgevoel onder de SS-bewakers en hun daar wonende families. Hij organiseert sportwedstrijden alsmede theatervoorstellingen om het leven zo gewoon als mogelijk te laten lijken. Zo beginnen de SS-ers de gruwelijke taken die zij in het concentratiekamp uitvoeren, het vermoorden van onschuldige mensen, normaal te vinden.

Höss krijgt in de zomer van 1941 van Himmler de opdracht een nieuw kamp te bouwen op 3 kilometer van het oorspronkelijke concentratiekamp dat Auschwitz I is gaan heten. In Auschwitz I bevinden zich gaskamers en verbrandingsovens. Die zijn echter niet genoeg voor het aantal gevangenen dat naar Auschwitz wordt getransporteerd. Auschwitz II of Auschwitz-Birkenau wordt opgezet voor de zogenaamde ‘Endlösung’, het vermoorden van alle Joden in Europa. Deze uitroeiing is al op kleine schaal begonnen: speciale ‘Einsatzgruppen’ voeren massa-executies uit op Joden en tegenstanders van de nazi’s in de door de Duitsers veroverde gebieden. Deze vormen een zware psychische belasting voor de SS-ers uit de executiepelotons, die mannen, vrouwen, ouderen, kinderen en zelfs baby’s moeten doodschieten. Höss’ belangrijkste taak is een efficiënte manier te vinden om van de Joden en andere ‘ongewensten’ af te komen. Het gebruik van koolmonoxide is niet efficiënt wanneer het wordt toegepast op een groot aantal mensen. Vanaf september 1941 beginnen de nazi’s in Auschwitz daarom met het testen van Zyklon B, ook wel waterstofcyanide of blauwzuur genoemd, een pesticide. Het blijkt een uiterst succesvol middel te zijn voor het vermoorden van mensen. Bij de eerste test laten 600 Sovjetkrijgsgevangenen alsmede 300 zieke gevangenen het leven. Höss is zeer tevreden met het resultaat vanwege het feit dat het humaner is voor zijn SS-ers en omdat er geen bloed aan te pas komt.

In januari 1942 vindt de Wannseeconferentie plaats, waar de nazi’s afspreken alle Joden in Europa te vermoorden. Vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau is inmiddels klaar en beschikt over gaskamers en verbrandingsovens. Adolf Eichmann, één van de belangrijkste vormgevers van de Holocaust, is verantwoordelijk voor de treintransporten van Joden en anderen. Zijn eerste transport komt op 26 maart 1942 in Auschwitz aan. Direct na aankomst worden de gevangenen verdeeld in 2 groepen: zij die kunnen werken en zij die dat niet kunnen. De laatste groep wordt meteen vergast. In tegenstelling tot Auschwitz I zijn de gaskamers in Auschwitz-Birkenau gevestigd buiten het kamp, om het gewone kampleven niet te verstoren. In Auschwitz I draaien daarom voortdurend motoren om het gegil in de gaskamers te overstemmen. Dat lukt nooit helemaal, waardoor gevangenen in Auschwitz I weten wat er gaande is. Nadat de bouw van Birkenau is afgerond, worden daarom de vergassingen in Auschwitz I geleidelijk afgebouwd.

Auschwitz-Birkenau

Dankzij de nieuwe gaskamers neemt het aantal vergassingen flink toe. Er is nu een ander probleem: de crematoria kunnen het aantal doden niet aan. De lijken worden daarom in grote kuilen gestort, waardoor het grondwater wordt aangetast. Vervolgens verbrandt men de lijken, hetgeen een enorme stank in de directe omgeving tot gevolg heeft. Daarom worden nieuwe crematoria gebouwd, die zijn voorzien van gaskamers, waardoor het moorden nog efficiënter kan verlopen. Middels de zogenaamde ‘Express-methode’ kunnen 3 lichamen tegelijk worden verbrand.

Auschwitz telt zo’n 40 sub-kampen waar gevangenen te werk worden gesteld. Het grootste sub-kamp is Auschwitz-Monowitz, ook wel Auschwitz III genoemd. De nabij gelegen fabriek van IG Farben is er voor de productie van synthetische rubber en benzine en is operationeel vanaf 1942. Er is tevens een cementfabriek, een kolenmijn, een schoenenfabriek en fabrieken voor de wapenindustrie. Een groot deel van de slavenarbeiders sterft er als gevolg van het zware werk dat moet worden verricht. Anderen overlijden als gevolg van honger en mishandeling. De mensen hebben hier een grotere overlevingskans dan in de andere kampen. Degenen die ziek worden of het tempo niet meer aankunnen, verdwijnen in de gaskamer.

Auschwitz-Monowitz

De selectie

Met duizenden komen de veelal Joodse gevangenen aan op het station. Sommigen hebben een reis achter de rug van meer dan 2.000 kilometer in een goederenwagon zonder toilet, eten en drinken. Vele zwakkeren, ouderen en baby’s overleven de reis niet. SS-ers schoppen en slaan de Joden uit de wagons. De mensen zijn uitgeput en volgen de bevelen op. Daarna vindt de selectie plaats. Vrouwen en mannen worden gescheiden zonder afscheid van elkaar te mogen nemen. Degenen die geschikt zijn voor werk gaan naar links, de anderen gaan naar rechts en worden meteen vergast. De bewakers liegen dat de scheiding maar voor even is om geen paniek te veroorzaken. Ook de aanwezigheid van een speciale groep, een ‘Sonderkommando’ waar Joden de dienst uitmaken, zorgt voor rust onder de bange, net aangekomen Joden.

De bewakers overtuigen de Joodse mensen dat ze zich moeten wassen en dat ze worden gedesinfecteerd. Zo gaan de gevangen probleemloos de gaskamers in. SS-ers gooien door een luik bovenop de gaskamers de Zyklon B-korrels naar binnen, waarna de vergassing plaatsvindt. Nadat de Joden zijn vergast, worden de lijken door een Sonderkommando uit de gaskamers gehaald en naar de crematoria gebracht. Ze sorteren hun bezittingen, waarna de lijken zelf aan de beurt zijn. Gouden kiezen worden getrokken en veranderen omgesmolten in goudstaven. Haar van vrouwen wordt afgeknipt en daarvan wordt kabelstrengen, industrieel vilt en garen geproduceerd. Menselijke as dient als meststof of verdwijnt in vijvers en sloten.

Degenen die nog kunnen werken krijgen een nummer op hun arm getatoeëerd. Ze worden geschoren en ontsmet, omdat het wemelt van de luizen in het kamp. Ze krijgen dunne gestreepte kledij te dragen. Elke ochtend vindt een appel plaats. Het wachten kan soms uren duren, ongeacht de weersomstandigheden. De doden worden uit de barakken verwijderd en het tellen begint. Daarna volgt het ‘ontbijt’. Vervolgens gaan ze, onder begeleiding van muziek gemaakt door gevangenen, de poort uit naar de werkplaatsen die zich vaak meerdere kilometers van het kamp bevinden. De gevangen draaien lange uren en krijgen weinig en slecht eten. De dwangarbeiders zijn uitgeput en zwaar ondervoed. Als ze ’s avonds terugkeren naar het kamp slepen ze de mensen die die dag niet hebben overleefd met zich mee voor het avondappel, waar ze weer worden geteld. Gevangenen die eten hebben gestolen of proberen te vluchten, worden dan opgehangen. Vlak voordat Höss wordt weggepromoveerd uit Auschwitz, richt hij een bordeel op om hardwerkende gevangenen een stimulans te geven om nog harder te werken. Joden mogen geen gebruik maken van het bordeel dat bestaat uit vrouwen uit concentratiekampen. Ongeveer 200 vrouwen in de verschillende concentratiekampen worden gedwongen te prostitueren.

Josef Mengele, de ‘Engel des doods’

Artsen zijn nauw betrokken bij de uitroeiing in de kampen, zo ook in Auschwitz. Zij bepalen wie er geschikt is om te werken en wie direct wordt vergast. De meest bekende en beruchte arts van Auschwitz, dr. Josef Mengele, bijgenaamd de ‘Engel des doods’, doet experimenten op onder andere tweelingen en kleine mensen. Hij onderzoekt het verbeteren van het Arische ras, de zogenaamde eugenetica. Sommige artsen hebben eerst een paar borrels nodig om de selecties uit te voeren. Zo niet Mengele. De altijd keurig geklede SS-Hauptsturmführer doet de selecties op het perron van Auschwitz graag. Terwijl hij met een simpele beweging naar links of naar rechts over leven en dood beslist, fluit hij een deuntje uit de opera’s van Wagner. Binnen het uur zijn de meeste van de nieuwe gevangenen vergast. Degenen die de selectie hebben overleefd, wacht een verschrikkelijk leven als werkslaaf, tot de dood hen verlost. Mengele selecteert verlamden, misvormden en gebochelden voor zijn proeven, om uit te zoeken hoe deze misvormingen zijn ontstaan en hoe ze zijn te elimineren om het Arische ras te verbeteren. Hij raakt zeer enthousiast als hij een tweeling op het perron ontdekt. Met zijn proeven op tweelingen wil hij inzicht krijgen op de invloed van genetische aanleg in de ontwikkeling en het gedrag van mensen. Hij doet proeven op tweelingen waarvan de ene sterk is en goed gevormd is en de ander zwak en misvormd en verbindt hun bloedsomlopen. Hij injecteert tweelingen met bacteriën, om te zien hoe lang zij kunnen overleven. Zonder verdoving verwijdert hij ledematen en organen. Om te onderzoeken of de oogkleur kan worden veranderd, spuit hij kleurstof rechtstreeks in de ogen. 1 tweeling, van wie 1 met een bochel, naait hij aan elkaar. Een eeneiige tweeling wordt aan elkaar genaaid, om een Siamese tweeling te creëren. Hij doet experimenten met mensen door ze in de kou te laten staan om te zien hoe lang ze het overleven. Josef Mengele weet na de oorlog te vluchten en is, ondanks verwoede pogingen van onder andere de nazi-jager Simon Wiesenthal, nooit gepakt. Mengele overlijdt als vrij man in 1979 in Brazilië.

Ook andere artsen in Auschwitz doen proeven op mensen, om een antwoord te vinden op het ‘Joodse vraagstuk’. De gynaecologen dr. Carl Clauberg en dr. Horst Schumann dienen injecties toe om mensen te steriliseren. Ook door mensen aan hoge röntgenstraling bloot te stellen, nemen de artsen de Joden hun vruchtbaarheid af.

Aktion Höss en opstand in Auschwitz

Hongarije is tijdens de oorlog een trouwe bondgenoot van Duitsland. Als in 1944 de Duitsers vanwege de verliezen aan het oostfront moeten terugtrekken, neemt staatshoofd Miklos Horthy contact op met de geallieerden. Hitler is hier niet van gediend en vervangt de regering in Boedapest. De Joden zijn in Hongarije wel vervolgd, maar nooit aan de Duitsers uitgeleverd. Met de nieuwe regering komt daarin verandering. Om de deportaties en de moord op de Hongaarse Joden in goede banen te leiden, wordt Rudolf Höss weer aangesteld als commandant van Auschwitz. Daarom draagt de operatie zijn naam, Aktion Höss. Vanaf eind april beginnen de transporten naar Auschwitz. Tot en met 13 augustus 1944 vermoorden hij en de nazi’s in Auschwitz meer dan 400.000 Hongaarse Joden. Rudolf Höss wordt na de oorlog gevangen genomen en berecht tijdens de processen van Neurenberg. Hij wordt veroordeeld tot de strop en wordt op 16 april 1947 in Auschwitz I opgehangen.

Op 7 oktober 1944 vindt de opstand in Auschwitz plaats. Het doel is een einde te maken aan het vernietigingsapparaat. Dit kan worden bereikt door het waarschuwen van niet-gedeporteerde Joden en het waarschuwen van de paus en de geallieerden over wat er en Auschwitz gebeurt. Dan zou door bombardementen van de geallieerden de gaskamers moeten worden vernietigd. De geallieerden zijn op de hoogte van wat er gebeurt in Auschwitz: al eerder zijn berichten het kamp uit gesmokkeld en doorgezonden naar Londen. In diverse geallieerde radio-uitzendingen, gericht op Duitsland en Polen, dus ook op Auschwitz, worden namen, geboortedata en woonplaatsen van diverse direct betrokken SS-ers genoemd. Als de bombardementen van de geallieerden uitblijven, nemen de Joden van het Sonderkommando het heft in eigen handen. Ze krijgen munitie en explosieven van vrouwen die werken in de munitiefabriek in Auschwitz-Monowitz. Als op 7 oktober de mannen van het Sonderkommando zich moeten klaarmaken voor transport, hetgeen een zekere dood inhoudt, maken zij zich klaar voor verzet. Er zijn in die tijd meer dan 9.000 mensen werkzaam bij het Sonderkommando. Zoveel hebben de nazi’s er niet nodig. De explosieven in 2 crematoria ontploffen niet. De SS krijgt de situatie snel onder controle en slechts 1 crematorium wordt vernietigd. De vrouwen die de explosieven hebben geleverd, worden opgespoord, gemarteld en geëxecuteerd. Het enige wat de SS te weten is gekomen, is dat de munitie en de explosieven zijn geleverd aan personen die reeds zijn overleden. Ze hebben niets losgelaten en hebben zo het leven van veel verzetslieden gered.

Meerdere mensen hebben de geallieerden gewaarschuwd over de gruwelijke gebeurtenissen die plaatsvinden in Auschwitz. Zo zijn er de zogenaamde ‘Auschwitz-protocollen’, een rapport waaruit gedetailleerde informatie naar voren komt over de massamoord in Auschwitz. Delen van de protocollen worden in juni 1944 door de BBC en The New York Times bekend gemaakt. Ook berichten van het Poolse verzet zijn niet voldoende voor de Britten om Auschwitz te bombarderen. Ze zijn bang om burgerslachtoffers te maken en vinden de berichten van de Polen wat overdreven. Op 13 september 1944 voeren Amerikaanse bommenwerpers bombardementen uit op de fabrieken rondom de kampen. De kampen zelf worden niet geraakt en blijven operationeel tot de bevrijding van Auschwitz in januari 1945.

De bevrijding van Auschwitz

Eind 1944 bevindt het Rode Leger zich op ongeveer 200 kilometer afstand van Auschwitz. De kamp-administratie begint met het vernietigen van documenten over de massamoorden. De nazi’s weten zeer goed wat hen te wachten staat als de gruwelijkheden die hebben plaatsgevonden in Auschwitz naar buiten komen. Ze plaatsen explosieven bij de gaskamers en de crematoria en blazen die op. Ze ontruimen Auschwitz en sturen een deel van de gevangenen op zogenaamde dodenmarsen dieper in het Derde Rijk. In augustus 1944 zijn nog zo’n 130.000 gevangenen in Auschwitz, aan het einde van dat jaar is meer dan de helft vertrokken. Veel verzwakte gevangenen overleven de dodenmarsen niet.

Als het Rode Leger op 27 januari 1945 Auschwitz bevrijdt, zijn er nog maar zo’n 9.000 zieke gevangenen over. De Sovjettroepen zijn geschokt: de gevangenen zijn meer dood dan levend. Ze vinden in opslagplaatsen meer dan 800.000 vrouwentenues, ongeveer 350.000 mannenkostuums, 7.000 kilo vrouwenhaar, ontelbare brillen, schoenen en andere bewijzen van de moord op honderdduizenden mensen.

Hoeveel mensen in Auschwitz zijn vermoord, is moeilijk vast te stellen. Veelal zijn driekwart van de mensen van een transport direct vergast en gecremeerd. Ongeveer 1.3 miljoen gevangenen zijn naar Auschwitz gedeporteerd. Er wordt geschat dat dat ongeveer 1,1 miljoen Joden, 140.000 Polen, 23.000 zigeuners, 15.000 Russische krijgsgevangenen en ruim 25.000 slachtoffers van andere etniciteiten in Auschwitz zijn omgekomen. Ongeveer 57.000 Nederlanders, veelal Joden, zijn naar Auschwitz getransporteerd. Zo’n 900 overleven Auschwitz.

Joodse vrouwen na de bevrijding van Auschwitz.

De naam Auschwitz is voor eeuwig verbonden aan de meest gruwelijke en onmenselijke episode uit de geschiedenis van de mensheid.

Bekijk ook de MAX-documentaire De ogen die Auschwitz zagen. 

(Bron: Tracesofwar.nl, Welingelichtekringen.nl, Derspiegel.de, Historiek.net, Historianet.nl, Wikipedia.)