200 jaar het kerst- en vredeslied Stille Nacht! Heilige Nacht!

Het beroemdste kerstlied aller tijden, Stille Nacht! Heilige Nacht!, wordt voor het eerst opgevoerd op 24 december 1818 in Oostenrijk, nu 200 jaar geleden. Het lied wordt over de hele wereld door miljoenen mensen met Kerstmis gezongen. Het thema van het lied is er één van vrede, hoop, troost en verbroedering, een boodschap die heden ten dage nog steeds aanspreekt.

Over de oorsprong en achtergrond van Stille Nacht! bestaan meerdere, vaak geromantiseerde versies. Zo zou een hongerige muis de blaasbalg van het orgel van de kerk in Oberndorf hebben opgegeten waardoor de zangers en componisten van het lied het voor het eerst ten gehore brengen onder begeleiding van gitaar. Over het waarheidsgehalte van deze overlevering en andere wordt ernstig getwijfeld.

Oorsprong en achtergrond

In 1815 is Napoleon bij Waterloo definitief verslagen. Hij heeft met zijn oorlogen hele gebieden geplunderd en vernietigd. Daar komt in het jaar 1816 een natuurlijke catastrofe bij die een uitwerking over heel Europa heeft: een slechte oogst als gevolg van een ‘jaar zonder zomer’ zoals dat jaar wordt genoemd, leidt tot meer tekorten en honger. Als gevolg van Het Congres van Wenen na de Napoleontische oorlogen wordt tevens de stad Laufen in tweeën gedeeld in een Beiers en een Oostenrijks deel dat de naam Oberndorf krijgt. Met deze ingrediënten in het achterhoofd zou Joseph Mohr in Mariapfarr, Oostenrijk, in 1816 het gedicht Stille Nacht! Heilige Nacht! hebben geschreven, een boodschap van vrede, hoop, troost en verbroedering.

Op 24 december 1818 is het orgel van de St. Nikolakerk in Oberndorf kapot en hij kan niet op korte termijn worden gerepareerd. Op kerstavond moet er natuurlijk onder begeleiding kerstliederen worden gezongen in de kerk. Priester Joseph Mohr gaat met het gedicht Stille Nacht! naar zijn vriend Franz Xaver Gruber, onderwijzer, organist en componist. Gruber schrijft diezelfde dag een tweestemmige compositie voor gitaar. Op kerstavond 1818 spelen en zingen ze Stille Nacht! Heilige Nacht! voor het eerst. Mohr zingt tenor, Gruber bas en hij zorgt voor de begeleiding op gitaar. Beiden hebben op dat moment natuurlijk geen idee over de impact en de navolging dat het lied zal hebben.

In 1821 bezoekt de Oostenrijkse orgelbouwer en –reparateur Karl Mauracher de kerk in Arnsdorf om het orgel de repareren en onderhouden. Hij ontmoet daar Franz Xaver Gruber, krijgt een versie van de compositie en neemt die mee naar zijn huis in het Zillertal. Aldus begint het kerst- en vredeslied aan zijn reis over de wereld. Het wordt omarmd door zowel katholieken als protestanten. Zoals gezegd bestaan over de geschiedenis van het lied meerdere overleveringen met soms tegenstrijdige inhoud. Zo verklaart deze ontmoeting tussen Gruber en Mauracher niet hoe Stille Nacht! al, met de datering 22 juli 1819, zijn weg vindt naar het kerkliederenboek van de Tiroler organist Blasius Wimmer.

Stille Nacht! wordt bekend

Het zijn de reizende families van volksliedzangers die het lied verspreiden. Begin 19e eeuw hebben de mensen uit het Zillertal het niet breed. Daar wordt traditionele volksmuziek gemaakt. Boeren trekken met hun familie tijdens de winter rond om hun handel aan de man te brengen om zo meer inkomen te genereren. Ze lokken mensen naar hun marktstallen door te zingen en muziek te spelen. Zo ook de kinderen van handschoenenverkoper en weduwnaar Lorenz Strasser. Ze nemen het lied op in hun repertoire en zingen het in december 1831 in het Duitse Leipzig. Het lied, dat wordt gezongen door Anna, Amalie, Caroline en Joseph Strasser, maakt zoveel indruk dat het de Leipziger Tageblatt haalt. Het is in deze periode dat het lied de melodie krijgt die we nu kennen, doordat enige noten in de compositie worden gewijzigd. Ook een andere zangfamilie uit Zillertal, de Rainers, neemt het lied als een onderdeel van hun uitvoeringen op. Ze zingen het de eerste maal voor een publiek met als belangrijkste gasten keizer Frans I van Oostenrijk en tsaar Alexander I van Rusland. In 1839 zingen de Rainers Stille Nacht! voor het eerst in Amerika in New York, bij het Alexander Hamiltonmonument buiten de Trinitykerk.

Midden 19e eeuw kent iedereen Stille Nacht!, maar kent niemand de componisten meer. Het lied wordt toegedicht aan de componisten van de Eerste Weense school. Zowel Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart en Ludwig van Beethoven zouden het lied hebben gecomponeerd. Ook wordt Haydns neef, Johann Michael Haydn, genoemd als mogelijke schrijver van Stille Nacht!. In 1854 gaat het Benedictijnerklooster in Salzburg op onderzoek uit. Op 30 december 1854 schrijft Franz Xaver Gruber een brief waarin hij meldt de componist van de muziek te zijn en dat Joseph Mohr de tekst heeft geschreven. In 1995 vindt een medewerkster van het Karlinum Augusteum Museum in Salzburg het ultieme bewijs: in een nalatenschap vindt ze een afschrift uit 1820 van het originele manuscript van Mohr waaruit blijkt dat hij de tekst in 1816 heeft geschreven.

Beeld van Franz Xaver Gruber en Joseph Mohr, componist en schrijver van Stille Nacht! in Oberndorf.

Het lied

Stille Nacht! heeft een schommelend, troostend ritme, als dat van een kind dat in slaap wordt gewiegd. Dit ritme houdt aan tot na de 4e regel. Dan volgen 2 dezelfde tekstregels waarvan het eerste het hoogtepunt bevat door de hoogste noot van het lied in het laatste woord te bereiken. In de laatste zin keren zang en melodie terug naar de grondtoon van het lied, hetgeen een geruststellend gevoel geeft. Dit is de eerste strofe van één van de Nederlandse versies:

Stille nacht, heilige nacht
Alles slaapt, eenzaam wacht
Bij het Kindje, ’t hoogheilige paar
Rond de kribbe zingt d’engelenschaar
Slaap in hemelse rust
Slaap in hemelse rust

In de 4e strofe in het Duits zou de nasleep van de Napoleontische oorlogen zijn verwerkt, zoals de tweedeling van de stad Laufen in Laufen en Oberndorf. Het drukt het verlangen naar vrede uit.

In 1905 wordt het lied voor het eerst opgenomen. Een close harmony groep zingt Silent Night! in de staat Pennsylvania op band in. De versie van Silent Night! uit 1935 van Bing Crosby staat op de 3e plaats van de best verkochte singles aller tijden. Op de eerste plaats staat eveneens Bing Crosby met White Christmas en op de 2e Candle in the Wind van Elton John. In 2011 komt Stille Nacht! op de lijst van immaterieel erfgoed van de UNESCO te staan.

Het lied kent een helende werking in tijden van nood en rampspoed, zoals met kerst in het oorlogsjaar 1941. Dan zingen de Amerikaanse president Roosevelt en de Britse premier Churchill samen met de dan aanwezige mensen Silent Night! in de tuin van Het Witte Huis in Washington.

Stille Nacht! in deze tijd

In 2017 zijn er zo’n 228 versies van Stille Nacht! in 143 talen bekend: in het Latijn heet het Alma Nox! Tacita Nox!, de Braziliaanse Amazone-indianen zingen Akamot Mét! Akamot Mét! en de Russen Tichaja Notsj! Divnaja Notsj!. Elk taalgebied kent meerdere varianten. In het Engels bestaan er zeker 8 en in het Nederlands 4.

De kerk in Oberndorf bestaat niet meer: bij overstromingen eind 19e eeuw is de kerk zwaar beschadigd en uiteindelijk in 1906 afgebroken. Een gedenkteken op die plek herinnert aan het bestaan van de St. Nikolakerk. Elk jaar zijn er in Oostenrijk activiteiten rond kerst, met als thema Stille Nacht!. In het jubileumjaar 2018 staan ze in dat land extra stil bij het lied en zijn er speciale uitvoeringen.

Stille Nacht-kapel in Obernsdorf.

Stille Nacht! wordt elk jaar met kerst door miljoenen mensen gezongen. Het thema van het lied met zijn zacht wiegende melodie is nog steeds actueel in een onzekere wereld. Stille Nacht! brengt hoop, troost, vrede en verbroedering tijdens Kerstmis, de jaarlijkse tijd van bezinning.

(Bron: Volkskrant.nl, Stillenacht.com, Silentnight.web, Austria.info, Oostenrijknatuurlijk.nl, Wikipedia, ANP)