20 jaar geleden: de moord op Theo van Gogh

Op 2 november 2004, in 2024 20 jaar geleden, fietst cineast en columnist Theo van Gogh door Amsterdam-Oost. Plots wordt hij in de Linnaeusstraat aangevallen door een man die een pistool op hem richt en begint te schieten. Van Gogh probeert nog weg te rennen, maar dat mag niet baten. Want Mohammed Bouyeri vermoordt hem met meerdere kogels, waarna hij de keel van Van Gogh doorsnijdt en hem steekt met een mes. Een enorme schok gaat door de samenleving en de verontwaardiging is groot.

Theo van Gogh wordt op 23 juli 1957 geboren in Wassenaar. Hij is zoon van Anneke en Johan van Gogh, de kleinzoon van Theo van Gogh, de broer van de beroemde Nederlandse schilder Vincent van Gogh. Hij wordt echter vernoemd naar de broer van zijn vader, Theodoor, die tijdens de Tweede Wereldoorlog is geëxecuteerd door de nazi’s wegens verzetsactiviteiten.

Van Gogh breekt zijn studie rechten af en wordt afgewezen voor de Nederlandse Filmacademie. Toch wil hij filmregisseur worden. Hij maakt in 1981 zijn debuut met de film Luger met Thom Hoffman in de hoofdrol, als psychopaat die een zwakzinnig meisje gijzelt. De film krijgt een eervolle vermelding tijdens de uitreiking van de Gouden Kalveren. Daarna maakt hij films als Terug naar Oegstgeest, Blind Date, Interview en 06/05. Hij is te zien op televisie met het programma Een prettig gesprek, waarin hij messcherpe interviews houdt. Ook is hij vlijmscherp in de columns die hij publiceert en waarin hij als voorvechter van het vrije woord veel mensen beledigt.

Submission

Eén van zijn favoriete onderwerpen is de islam. Hij schoffeert de profeet Mohammed en noemt moslims “geitenneukers”. Hierdoor krijgt hij woedende reacties van moslims en wordt hij bedreigd. Vrienden en familie proberen hem tevergeefs te bewegen dit soort dingen niet meer te zeggen. Van Gogh vindt dat hij gebruik maakt van zijn recht op vrije meningsuiting en laat zich de mond niet snoeren.

In augustus 2004, minder dan 3 maanden voor de moord, brengt hij samen met de Somalisch-Nederlandse VVD-politicus Ayaan Hirsi Ali de film Submission, Onderwerping, uit. De film gaat over de soms slechte behandeling van vrouwen binnen moslimfamilies, waarvoor volgens Hirsi Ali de Koran de grondslag legt. Hirsi Ali: “De koran schrijft voor dat je een vrouw mag slaan als ze niet gehoorzaam is. Dat wilde ik met deze film aan de kaak stellen.” De verhalen zijn gebaseerd op de verhalen van moslimvrouwen die Hirsi Ali heeft gehoord als tolk bij welzijnsinstellingen. Lichamen van moslimvrouwen worden getoond die hebben geleden onder mishandeling door familieleden of als uitvoering van een vonnis. Hirsi Ali citeert buiten beeld teksten uit de koran, waarna verschillende vrouwen hun verhaal vertellen. De lichamen zijn beschilderd met verzen uit de Koran, die de regels voor de relaties tussen mannen en vrouwen beschrijven.

Theo van Gogh en Ayaan Hirsi Ali (midden).

Vooral onder moslims zorgt de film voor opschudding. Maar ook anderen hebben kritiek. Sommigen vinden het goed dat de film onderdrukking en mishandeling van moslimvrouwen aan de kaak stelt, maar vragen zich af of de vorm wel de juiste is. Submission levert Van Gogh bedreigingen op en hij wordt tijdelijk beschermd door de politie hetgeen hij niet wil. In een interview met de NOS antwoordt Van Gogh op de vraag of we moeten vrezen voor zijn leven met de woorden: “In het geheel niet.“

De moord op Theo van Gogh

Dus fietst hij net als anders op dinsdagochtend 2 november om ongeveer 08.30 uur door de Linnaeusstraat in Amsterdam-Oost naar zijn werk. Plotsteling komt ter hoogte van het stadsdeelkantoor een man naast hem fietsen die hem een duw geeft. Uit zijn zak haalt hij een pistool, begint op Van Gogh te schieten en treft hem een aantal keren. Van Gogh probeert gewond te vluchten. Hij schreeuwt tegen zijn belager: “Genade, we kunnen er toch over praten.” De man rent achter de gewonde Van Gogh aan en blijft schieten, waarop de cineast in elkaar zakt. Hij vuurt dan nogmaals op Van Gogh.

Vervolgens snijdt hij de keel door van Van Gogh en steekt een mes in het lichaam van de cineast. Hij legt een brief gericht aan Ayaan Hirsi Ali op het lichaam en prikt die vast met een ander mes. Theo van Gogh overlijdt ter plekke. Hij is 47 jaar geworden.

De moordenaar vlucht dan naar het nabijgelegen Oosterpark. Een voorbijganger schreeuwt naar hem dat hij dat niet kan maken. De moordenaar zou daarop hebben gezegd: “Dat kan ik wel, waarom niet. Hij heeft het ernaar gemaakt” en ”Dan weten jullie ook wat je te wachten staat”. Hij stopt een nieuwe clip met kogels in zijn pistool en rent naar de Mauritskade. Daar wordt hij geconfronteerd met de politie, waarna een vuurgevecht ontstaat. Hij wil als martelaar sterven, maar wordt slechts in zijn been geraakt. Hij zakt in elkaar en wordt gearresteerd. De politie vindt op zijn lichaam een afscheidsbrief voor het geval hij om het leven zou komen.

Van Gogh is een “vijand van de islam”

De moordenaar, de 26-jarige geradicaliseerde moslim Mohammed Bouyeri, zegt tijdens zijn proces te hebben gehandeld uit geloofsovertuiging. Volgens hem is Van Gogh een “vijand van de islam” die moet sterven. Hij ziet zichzelf als een instrument van Allah. Bouyeri zegt dat “in de strijd van de gelovigen tegen de ongelovigen geweld wordt goedgekeurd door de profeet Mohammed”. De democratie is in strijd met de wetten van de islam en hij wil het Nederlandse politieke bestel ontwrichten.

Over de moord op Van Gogh zegt hij tegen de rechtbank het volgende: “Ik kan hem (Van Gogh) niet verdenken van enige hypocrisie, want hij was niet hypocriet. Dat was hij niet en ik weet dat hij uit overtuiging dingen zei… Dus het hele verhaal van dat ik mij beledigd zou voelen als Marokkaan of omdat hij mij geitenneuker zou hebben genoemd, dat is allemaal niet waar. Ik heb gehandeld uit geloof. En ik heb zelfs aangegeven dat als het mijn vader was geweest of broertje, dan had ik precies hetzelfde gedaan.”

Bouyeri heeft voor de moord nooit spijt betoond: “Ik heb me laten leiden door de wet die mij opdraagt om iedereen die Allah en de profeet beledigt, zijn kop eraf te hakken. Als het moest, zou ik het weer doen.” Hij zegt tegen de moeder van Van Gogh: “Ik voel je pijn niet. Ik heb geen enkele sympathie voor je. Ik kan niet met je meevoelen, omdat ik denk dat je een niet-gelovige bent.”

Levenslange gevangenisstraf

Bouyeri is 8 weken voor forensisch-psychiatrisch onderzoek opgenomen in het Pieter Baan Centrum, de psychiatrische observatiekliniek van het Nederlands Instituut voor Forensische Psychologie en Psychiatrie. Hij weigert medewerking aan dit onderzoek. Het Pieter Baan Centrum concludeert dat hij volledig toerekeningsvatbaar is. Op 26 juli 2005 wordt Mohammed Bouyeri door de rechtbank in Amsterdam veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf wegens moord met een terroristisch oogmerk. Volgens de rechtbank zijn er veel aanwijzingen dat Bouyeri hulp heeft gehad. Zo heeft hij de laatste maanden geen uitkering meer. Volgens de officier van justitie die in 2004 het onderzoek leidt, zijn er aanwijzingen dat mogelijke handlangers de routes zijn nagegaan die Van Gogh elke dag rijdt. Ook zou iemand het pistool voor hem hebben geregeld. Maar een bewijs voor samenwerking ziet de rechtbank niet. Bouyeri is dan ook de enige die voor de moord op Theo van Gogh is veroordeeld.

Hofstadgroep

De politie gaat op zoek naar mogelijke handlangers. Een week na de moord op Van Gogh arresteert de politie in Den Haag na een belegering van een woning 2 leden van de Hofstadgroep, een islamitische terroristische cel. Het zijn Ismael A. en Jason W., die van plan zouden zijn geweest om Geert Wilders en Ayaan Hirsi Ali om het leven te brengen. Ze kunnen echter niet met de moord op Van Gogh in verband worden gebracht. Omdat bij de belegering door de terroristen met een handgranaat is gegooid, waarbij 3 agenten gewond raken, krijgen Ismael A. en Jason W. een gevangenisstraf van respectievelijk 13 en 15 jaar opgelegd. De politie arresteert later nog 11 mannen met een Marokkaanse achtergrond, die ervan worden verdacht terroristische activiteiten te plannen. Eén van de leiders, Samir A., wordt in 2006 veroordeeld tot een gevangenisstraf van 9 jaar wegens het voorbereiden van een terroristische aanslag.

Volgens het Openbaar Ministerie heeft Bouyeri een leidinggevende positie gehad in de Hofstadgroep. Hij is aanwezig bij huiskamerbijeenkomsten van de groep in Den Haag en ook in zijn huis in Amsterdam-West zijn die bijeenkomsten gehouden. De AIVD is ze op het spoor en heeft afluisterapparatuur geplaatst in de woning in Den Haag. Tijdens die bijeenkomsten spreken jonge moslims over de Koran en de vijanden van de islam. “Ongelovigen” als Van Gogh en “afvalligen” als Hirsi Ali worden vervloekt. In de uitspraak tegen de Hofstadgroep op 10 maart 2006 oordeelt de rechtbank dat Bouyeri de leider is van deze groep. Omdat hij al tot levenslang is veroordeeld, kan hem geen extra straf worden opgelegd.

Lawaaiprotest op de Dam

Familie en vrienden van Van Gogh reageren emotioneel op de moord en Nederland is in shock. Veel mensen reageren verontwaardigd. ‘s Avonds op 2 november wordt op de Dam in Amsterdam een wake gehouden waaraan zo’n 20.000 mensen deelnemen. Op verzoek van de familie wordt gekozen voor een lawaaiprotest. De aanwezigen maken met toeters, pannen, deksels en trommels zoveel mogelijk lawaai. De burgemeester van Amsterdam, Job Cohen, die regelmatig het doelwit is geweest van Van Gogh, spreekt de aanwezigen toe. Hij zegt: “Er is vandaag een Amsterdammer vermoord. Afschuw en verbijstering over deze daad vervullen ons. En daarom zijn wij hier samen op de Dam, symbool van onze vrijheid. Om hier luid en duidelijk te zeggen wat wij vinden van deze laffe en gruwelijke moord. Hij maakte met veel mensen ruzie. Ook met mij. En dat mag in dit land.”

Op de plek van de moord komen mensen bijeen om Van Gogh te herdenken. Er ligt onder andere een speelgoedaapje met op zijn mond 2 pleisters geplakt. Iemand heeft een bordje neergezet met de tekst: “Op 2 november is hier Nederland gestorven. Ik ben opeens een totale vreemde in mijn eigen land.” Tevens liggen er veel bloemen en pakjes sigaretten als eerbetoon aan de kettingrokende Van Gogh. Ook heeft iemand een A4tje achtergelaten met een uitspraak van ‘Loesje’: “Allah is groot genoeg om tegen kritiek te kunnen.”

De moord op Van Gogh raakt de multiculturele samenleving

2 jaar voor de moord op Van Gogh is Nederland opgeschrikt door de moord op politicus Pim Fortuyn door milieuactivist Volkert van der Graaf. Deze keer is de moordenaar een in Nederland geboren moslim van Marokkaanse afkomst. Willem de Haan, emeritus hoogleraar criminologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, houdt zich bezig met de impact op de samenleving. Volgens hem heeft de moord een cultureel trauma veroorzaakt en heeft die het debat op de kaart gezet over wat Nederland is. De moord op Pim Fortuyn in 2002 raakt vooral de democratie, de moord op Theo van Gogh raakt de multiculturele samenleving. De Haan tegen RTL: “Tot die tijd hadden we in Nederland de illusie dat bevolkingsgroepen na verloop van tijd vanzelf en op een vreedzame manier konden integreren. Ook dachten we nog dat geloof een steeds minder belangrijke rol ging spelen in Nederland. Dat beeld werd door de moord wreed verstoord.”

(Bron: Villamedia.nl, NOS.nl, Nu.nl, Dutchmultimedia.nl, Amsterdam.nl, AT5.nl, RTL.nl, Panorama.nl, VPRO.nl, Recht.nl, Eenvandaag.avrotros.nl, Hart.amsterdam.nl, Wikipedia. Foto’s: ANP)