13 augustus 1961: begin van de bouw van de Berlijnse Muur

In de nacht van 12 op 13 augustus 1961, in 2021 60 jaar geleden, wordt een begin gemaakt met de bouw van de Berlijnse Muur. Om mensen tegen te houden die van het communistische Oost-Duitsland naar het vrije Westen willen vluchten. Ongeveer 28 jaar lang zal de Berlijnse Muur de stad in tweeën delen. De Muur is het tastbare symbool van de ideologische scheiding tussen het communistische Oosten en het vrije kapitalistische Westen.

Na de Tweede Wereldoorlog verdelen de Sovjet-Unie, De Verenigde Staten, Frankrijk en Groot-Brittannië het verslagen Duitsland zoals afgesproken tijdens de Conferentie van Jalta in 1945. Het land wordt onder toezicht gesteld van de Geallieerde Controleraad. Het hoofdkwartier van deze raad bevindt zich in Berlijn, in Oost-Duitsland dat in handen is van de Sovjet-Unie. Daarom wordt ook Berlijn opgedeeld in 4 zones.

Al vlak na de Tweede Wereldoorlog wordt de grens tussen de bezettingszones gemarkeerd. Er worden slagbomen en paaltjes geplaats en op bomen worden kleurmarkeringen aangebracht. Om die grenzen te overschrijden, heeft men speciale toestemming nodig. Op bevel van de Sovjet-Unie wordt in 1946 de grenspolitie opgericht. Voortaan moet men over een interzonepas beschikken om tussen de sectoren te reizen. De 1e grensafzettingen worden aangelegd.

Kort daarna strandt de samenwerking tussen de voormalige bondgenoten. Op 20 juni 1948 voeren de 3 westerse geallieerde machten namelijk de D-Mark in en op 23 juni in Berlijn, zonder daarover de Sovjet-Unie te informeren. De oude Rijksmark vertegenwoordigt nog maar weinig waarde. Een enorme inflatie is het gevolg. De Sovjet-Unie reageert met een totale blokkade van Berlijn, dat zich volledig in Oost-Duitsland bevindt. De westerse geallieerden moeten de 2.2 miljoen Berlijners en de 8.000 westerse militairen bevoorraden via een luchtbrug. Als er na bijna een jaar geen verandering is gekomen in de situatie, heft de Sovjet-Unie op 11 mei 1949 de blokkade op. Het is de tijd van de Koude Oorlog en in plaats van samenwerking in Europa na de Tweede Wereldoorlog, wordt het continent verdeeld in 2 kampen, die qua politiek en economisch systeem elkaars tegenpolen zijn.

Uitstroom DDR-burgers

In 1949 wordt de Bondsrepubliek Duitsland gevormd uit de 3 westerse geallieerde delen en in datzelfde jaar de Duitse Democratische Republiek, dat onder toezicht van de Sovjet-Unie staat. Vanwege de slechte economische situatie en omdat vele Oost-Duitsers niet onder een communistisch juk willen leven, vlucht een groot aantal van Oost naar West. Tussen 1949 en 1961 nemen ongeveer 2.5 miljoen Duitsers en inwoners van andere Oostbloklanden de wijk vanuit het Oosten naar het Westen. Dit zijn vaak jongeren en hoog opgeleiden, die via Berlijn vertrekken, omdat de rest van de grenzen van de DDR zwaar zijn bewaakt. Een deel moet dat met de dood bekopen. Anderen die tijdens hun vluchtpoging worden gepakt, wacht een jarenlange gevangenisstraf en ze worden na hun vrijlating beschouwd als paria’s.

In 1952 wordt een begin gemaakt met het afsluiten van de Duits-Duitse grens aan DDR-zijde, om die toevlucht van ontevreden DDR-burgers te stoppen. Er komen hekken, bewakingsposten en alarminstallaties en er wordt een 5 kilometer brede zone ingericht, die men alleen mag betreden met speciale toestemming. Bij de grens wordt dit gebied afgesloten met een bufferzone van 500 meter, die eindigt in een 10 meter zwaarbewaakte strook. Dwars door het dichtbevolkte gebied bevindt zich de sectorgrens tussen Oost- en West-Berlijn, die relatief open blijft. Door dit ‘lekkende gebied’ blijven mensen vluchten naar het Westen: zoals gezegd vertrekken tot 1961 zo’n 2.5 miljoen DDR-burgers, alsmede vele Polen en Tsjechen naar het Westen.

In juni 1953 vindt een volksopstand plaats, die bloedig door het Oost-Duitse regime en de Sovjet-Unie wordt neergeslagen, waarna veel DDR-burgers de dictatoriale staat willen verlaten. De opstand begint als staking tegen de verhoging van de arbeidsnormen en mondt uit in een opstand van meer dan 1 miljoen mensen in 500 plaatsen in de DDR. Tientallen komen om het leven en enkele opstandelingen worden geëxecuteerd. Het zorgt voor een piek in de uitstroom van DDR-burgers naar het Westen, in 1953 alleen al 300.000. Deze uittocht is voor de DDR een groot economisch probleem en kan zelfs op den duur het bestaan van de jonge socialistische staat in gevaar brengen.

Ongeveer 50.000 Oost-Berlijnse forensen werken in West-Berlijn. Zij leven onder financieel gunstige voorwaarden in het Oosten. Daarom besluit het Oost-Duitse stadsbestuur op 4 augustus 1961 dat de forensen zich moeten registreren en dat ze de huur voortaan in West-Duitse marken moeten betalen. West- en Oost-Berlijners kunnen in Oost-Duitsland relatief goedkoop inkopen doen met op de zwarte markt omgewisselde Oost-Duitse marken, hetgeen de Oost-Duitse economie verzwakt.

Oost en West verwijderen zich in die tijd van elkaar. Van samenwerking zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog is dan al geen sprake meer en de 2 politieke en economische machtsblokken zijn verworden tot elkaars tegenstander tijdens de Koude Oorlog. De grens tussen Oost- en West Berlijn is dus meer dan een territoriale scheiding.

“Niemand heeft het voornemen om een muur te bouwen”

De secretaris-generaal van de communistische partij en de Voorzitter van de Staatsraad Walter Ulbricht zegt op een persconferentie op 15 juni 1961: “Niemand heeft het voornemen om een muur te bouwen.” 1 maand later vluchten weer 30.000 DDR-burgers naar het Westen en in de DDR ontbreekt het inmiddels aan voldoende arbeidskrachten. Erich Honecker, de latere secretaris-generaal van de communistische partij en de Voorzitter van de Staatsraad, is dan al in het geheim begonnen met de voorbereidingen voor de bouw van de Muur. Op zaterdag 12 augustus 1961 geeft Ulbricht met toestemming van Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov de opdracht voor de bouw van de Muur. Op zondag 13 augustus worden de Berlijners wakker in een verdeelde stad en is de opdeling van Duitsland een feit. De Muur zal uitgroeien tot het meest tastbare en afschrikwekkende symbool van de Koude Oorlog.

Vluchtelingen uit Oost-Duitsland.

Het dichten van de grens is in een paar dagen gebeurd. In de vroege ochtend van zondag 13 augustus beginnen grensbewakers barricades op te richten en worden versperringen van prikkeldraad aangebracht. De barrière loopt langs de sectorgrens van de Sovjet-Unie midden door Berlijn. Afweergeschut en tanks worden op strategische plekken geplaatst, het openbaar vervoer wordt stilgelegd. In de nacht van 17 op 18 augustus wordt het prikkeldraad vervangen door betonblokken en is de grens dicht.

Hartverscheurende taferelen vinden plaats langs de sectorgrens terwijl de Muur wordt gebouwd. Van de ene op de andere dag zijn de mensen in Oost- en West-Berlijn van elkaar gescheiden. Straten, pleinen en zelfs huizen worden opgedeeld. Meer dan 50.000 Oost-Berlijners kunnen niet meer naar hun werk in West-Berlijn. De DDR vermindert het aantal grensovergangen tussen de 2 stadshelften naar 7. Stomverbaasd staan West-Berlijners aan de ene kant en Oost-Duitsers aan de andere kant van de sectorgrens tegenover elkaar.

Terwijl zijn grootmoeder en zijn tante staande op West-Berlijns gebied, met tranen in de ogen toekijken wordt de 5-jarige Romano naar Oost-Berlijn geleid, waar zijn ouders wonen.

Aan Oost-Duitse zijde houdt de politie de menigte in bedwang met machinegeweren, aan de West-Duitse zijde schermt de politie de grensovergangen af tegen de boze burgers. Veel West-Berlijners voelen zich door de westerse bezettingsmachten in de steek gelaten. Ze zien het als een 1e stap naar vergaande maatregelen tegen de status van West-Berlijn. In Oost-Berlijn protesteren alleen al op de 1e dag van de bouw van Muur op 20 verschillende plaatsen duizenden mensen. Ongeveer 4.000 van hen worden gearresteerd.

In de middag van 13 augustus legt Bondskanselier Konrad Adenauer een verklaring af, waarin hij zegt dat in overeenstemming met de westerse machten tegenmaatregelen worden genomen en dat burgers op deze maatregelen moeten vertrouwen. Pas op 17 augustus komen protesten van de westerse machten. De Amerikaanse president John F. Kennedy besluit het aanwezige Amerikaanse leger met 1.500 man te versterken. Hij laat het militair konvooi demonstratief van West-Duitsland door Oost-Duitsland naar West-Berlijn oprukken.

Op 28 september verklaart de Amerikaanse minister van Defensie Robert McNamara dat de vrije doorgang naar Berlijn met alle middelen zal worden gegarandeerd. De Sovjet-Unie geeft de eis van een gedemilitariseerde ‘vrije stad Berlijn’ op zoals geformuleerd in de zogenaamde Chroesjtsjovultimatum van 1958. In dat ultimatum eist de Sovjet-Unie dat de westerse machten Berlijn verlaten om er een ‘vrije stad’ van te maken. De dan bereikte situatie van de tweedeling van Berlijn wordt permanent en de stad zal 28 jaar verdeeld blijven.

“Ich bin ein Berliner”

Op 26 juni 1963 bezoekt de Amerikaanse president Kennedy Berlijn. Hij spreekt daar zijn solidariteit uit met de Berlijnse bevolking in de inmiddels beroemd geworden woorden: “2000 jaar geleden waren de meest trotse woorden civis Romanus sum, ‘Ik ben een burger van Rome’. Vandaag in de wereld van de vrijheid, is de meest trotse leuze Ich bin ein Berliner. (…) Alle vrije mensen, waar ze ook mogen leven, zijn burgers van Berlijn. Daarom, als een vrij mens, spreek ik met trots de woorden uit: ‘Ich bin ein Berliner’.”

In 1965 begint de DDR met de bouw van de volledig betonnen Berlijnse Muur. In 1980 is hij gereed: de zwaar bewaakte Muur is 45.1 kilometer lang, 5 meter hoog en is 1.2 meter dik. Er zijn 9 grensovergangen. De DDR noemt de Muur een “antifascistische beschermingsmuur”, die de inwoners beschermt tegen de agressie van het West-Duitse kapitalisme en westerse spionnen moet buitenhouden.

Al vanaf het begin van de bouw van de Muur proberen Oost-Duitsers naar West-Duitsland te vluchten. Zo’n 5.000 mensen wagen de oversteek en zeker 140 van hen overleven die tocht niet. Oost-Duitse grensbewakers hebben de opdracht om een ieder die de grens illegaal wil oversteken neer te schieten.

In de jaren 80 zit het communisme in het slop en voert de Sovjetleider Michail Gorbatsjov drastische hervormingen in. De DDR-leiders geloven dan nog dat zij zeer geliefd zijn bij het volk en dat de Muur waarschijnlijk voor eeuwig Duistland in tweeën zal delen. In 1989 vindt een grootschalige uittocht van DDR-burgers plaats en gaat het volk de straat op om tegen het communistische regime te demonstreren. Na onophoudelijke protesten van duizenden moedige Oost-Duitse burgers valt de Berlijnse Muur op 9 november 1989. Op 3 oktober 1990 worden Oost- en West-Duitsland herenigd.

(Bron: Anderetijden.nl, Landeszentrale für politische Bildung Baden-Württemberg LPB-wb.de, NPOkennis.nl, Historia.net, Historiek.net,Wikipedia, ANP)