1 oktober 1946: uitspraak in het Proces van Neurenberg

Op 1 oktober 1946, in 2021 75 jaar geleden, krijgen 21 kopstukken van het naziregime hun vonnis te horen in het Proces van Neurenberg. Het is de 1e keer in de geschiedenis dat politici en militairen zich moeten verantwoorden voor hun daden tijdens een rechtszaak. Het proces wordt ook wel het ‘proces van de eeuw’ genoemd.

Al aan het eind van de Tweede Wereldoorlog denken de geallieerden na over wat te doen na de oorlog met de nazileiders en de militaire leiders van het naziregime. De Britten willen een deel van de politieke en militaire leiders standrechtelijk executeren. De Sovjet-Unie wil datzelfde, maar dan na een showproces zoals dat gebruikelijk is om tegenstanders uit de weg te ruimen ten tijde van Stalin. De Amerikanen willen een echt proces waarin eerst de schuld moet worden bewezen, om daarna het vonnis te vellen. De geallieerden hebben gestreden tegen het onrecht van de nazi’s en moeten zich niet verlagen door hetzelfde te doen, zo luidt de redenering van de Amerikanen.

De hoofdaanklager van de Amerikanen, Robert Jackson, wordt door de Amerikaanse president Truman vlak na de oorlog naar Londen gestuurd om te onderhandelen over het proces. De Britten gaan overstag en stemmen in met een echt proces. De Sovjet-Unie wil nog steeds een showproces, maar gaat ook overstag als de Amerikanen dreigen de samenwerking op dit gebied op te zeggen.

Neurenberg

Maar waar moet dat proces worden gehouden? In januari 1945 maken Britse bommenwerpers de stad Neurenberg vrijwel met de grond gelijk. Vlak buiten de stad zijn het gerechtsgebouw en de gevangenis vrijwel geheel in takt gebleven. Er wordt voor Neurenberg gekozen vanwege de historische betekenis: de partijtop van de nazi’s heeft daar de partijdagen gehouden en in 1935 zijn er de rassenwetten uitgevaardigd. Voor de Amerikanen is de stad belangrijk, omdat die zich bevindt in de Amerikaanse sector. Zij hebben de meeste kopstukken van de nazi’s in krijgsgevangenschap.

Maar volgens welk recht van welk land kunnen misdaden gepleegd door politici en militairen van een soeverein land strafrechtelijk worden beoordeeld? Er bestaat wel iets van internationaal recht, maar dat is niet berekend op de misdaden van de nazi’s, zoals de totale oorlog en de poging om het Joodse volk uit te moorden. Het hof zal de Internationale Militaire Rechtbank heten en ieder van de geallieerde overwinnaars zal rechters leveren. De verdachten worden berecht voor samenzwering, oorlogsmisdrijven, misdrijven tegen de vrede en voor misdaden tegen de menselijkheid, een nieuw begrip. Veel Duitsers noemen het proces overigens ‘overwinnaarsjustitie’.

Op 20 november 1945 begint het ‘proces van de eeuw’ tegen 21 hoofdaangeklaagden van het naziregime. Voor het gerecht staan de helpers van Hitler die Europa en de wereld in de afgrond hebben gestort. Onder hen rijksmaarschalk Hermann Goering, de commandant van de Luftwaffe, 2e man van Duitsland en de hoogste nazi die voor het gerecht staat. Hans Frank is tijdens de oorlog stadhouder van Polen en is verantwoordelijk voor de Joodse getto’s, alsmede de deportatie van Poolse Joden. Joachim von Ribbentrop is de voormalige minister van Buitenlandse Zaken en is onder andere verantwoordelijk voor het niet-aanvalsverdrag met de Sovjet-Unie.

Hermann Goering

Arthus Seyss-Inquart is de voormalige Rijkscommissaris van Nederland. Hij is onder meer verantwoordelijk voor het deporteren van meer dan 100.000 Nederlandse Joden naar de concentratiekampen. Ook de plaatsvervanger van Hitler, Rudolf Hess, staat voor het gerecht. Hij is sinds 1941 krijgsgevangene van de Britten. Naast politici staan tevens militairen voor het gerecht, zoals Wilhelm Keitel, hoofd van de Wehrmacht. Verscheidene nazikopstukken ontlopen hun straf. Op 30 april 1945 pleegt Adolf Hitler zelfmoord in Berlijn. SS-leider Heinrich Himmler neemt een cyanidepil terwijl hij wordt onderzocht door een Britse arts en sterft. Ook propagandaminister Joseph Goebbels pleegt zelfmoord en Martin Bormann, hoofd van de Partijkanselarij en privésecretaris van Hitler, wordt op dat moment vermist.

Rudolf Hess

Het proces van Neurenberg begint met het voorlezen van de aanklachten tegen de verdachten. Geen van de aangeklaagden zegt schuldig te zijn aan misdaden tegen de menselijkheid of het ontketenen van aanvalsoorlogen. Goering treedt vanaf het begin op als woordvoerder van de aangeklaagden.

Nazi’s praten met een Joodse psycholoog

Gustave M. Gilbert is een Amerikaanse psycholoog van Joodse afkomst. Gilbert is één van de psychologen die de rechters informeert over de psychische toestand van de verdachten. Voor zijn tijd in Neurenberg behoort Gilbert tot de verhoorspecialisten van de Verenigde Staten. Deze specialisten verhoren na de landing in Normandië gevangengenomen Duitsers om nuttige informatie los te krijgen. Zijn kennis van het Duits komt hem goed van pas.

Gilbert moet het vertrouwen weten te winnen van deze ‘bureaumoordenaars’. Hij heeft vanaf het begin tot na het vonnis van de verdachten vrij toegang om met hen te spreken. Na de gesprekken maakt hij aantekeningen die uiteindelijk in zijn dagboeken verschijnen. Maar waarom zouden deze antisemieten willen praten met een Jood? Niklas Frank, zoon van Hans Frank in het ZDF programma History hierover: “Ze mogen met niemand praten en niemand omarmen, ze hebben geen vrijheid meer en dag en nacht staat iemand voor hun cel die regelmatig naar binnen kijkt. Het enige stukje privé in hun cel is het toilet. Voor de rest zijn ze alleen. Ik had met iedereen gepraat. Gewoon antwoord te krijgen, met iemand te praten, ik zou zeggen dat dat noodzakelijk is om te overleven.”

Een soldaat kijkt in de cel van Hermann Goering.

Gilbert spreekt met Goering in zijn cel over de misdaden van de nazi’s. Gilbert: “Wist u niets van de gruweldaden waarvan de hele wereld op de hoogte was?” Goering: “Je hoorde weleens geruchten, maar je geloofde dat gewoon niet. Een aantal SS-generaals die de bevelen moesten uitvoeren, moeten ervan hebben geweten. Ja, hoe hebben ze het met hun geweten kunnen verenen. Ik kan het niet begrijpen.” (…) “Ik erken nog steeds niet de bevoegdheid van het gerecht. Alles wat in ons land is gebeurd, gaat niemand iets aan.” Gilbert: “Als aanvalsoorlogen en massamoord niemand iets aangaat en geen strafbare feiten zijn, dan kunnen we ons net zo goed direct neerleggen bij de vernietiging van de beschaving.”

Goering: “Hoe het ook zij, het is een unieke gebeurtenis in de geschiedenis om een soevereine staat voor een buitenlands gerecht te dagen.” Goering ziet zichzelf als een groot staatsman, als een politicus van een groot rijk. Hij heeft Joodse bezittingen in beslag laten nemen en verkondigt in 1935 de rassenwetten van Neurenberg. Zijn Luftwaffe is voor de vernietiging van hele gebieden verantwoordelijk. Tevens behoort de Rijksmaarschalk tot de binnenste ring van vertrouwelingen van Hitler. Goering geeft aan Reinhard Heydrich in 1941 de opdracht om het uitmoorden van de Joden in Europa te organiseren. Heydrich is begin 1942 voorzitter van de zogenaamde Wannseeconferentie waar de systematische moord op de Europese Joden wordt beraamd.

Reinhard Heydrich

Marmeren graf

Goering gebruikt de beklaagdenbank als toneel voor zijn drang zich te manifesteren. Het gaat hem om zijn politieke nalatenschap. Hij denkt in de toekomst begraven te worden in een marmeren graf om te worden vereerd, net als Napoleon. Gilbert: “Hij probeert de joviale realist uit te hangen die hoog heeft ingezet maar heeft verloren. Hij weet niets van de gruweldaden en wijst wel op de schuld van de geallieerden.” Goering wil als Duitse held de geschiedenis ingaan en niet als verrader. “Wie weet hoe alles er over 50 of 100 jaar uitziet. U moet het leven niet te hoog inschatten, iedereen moet sterven. En als ik dan de gelegenheid krijg om als martelaar te sterven, des te beter.”

Een paar verdachten hebben weinig op met het cynisme van Goering. Hans Frank is in 1945 tot het katholicisme bekeerd. Frank laat in zijn cel in gesprekken met Gilbert geen spaan heel van zijn nazikompanen, maar verzoekt Gilbert dat alsjeblieft niet verder te vertellen. De aangeklaagden proberen zichzelf vrij te pleiten van schuld en anderen te belasten, aangezien ze weten dat de galg dreigt. Doordat ze eerlijker zijn over anderen dan over zichzelf, onthullen ze onvermijdelijk hun eigen karakters en beweegredenen. Ze proberen vanaf het begin een gemeenschappelijke ploeg te vormen, maar achter de façade blijft daar weinig van over.

Gilbert: “Goering probeert zich te afficheren maar speelt een dubbelspel. Hij wil de indruk wekken met zijn glimlach dat dit vriendelijke mens niets boosaardigs in zin heeft. Hij kan echter zijn pathologische geldingsdrang niet achterwege houden en kan zijn minachting voor andere nazileiders niet voor zich houden. Zo noemt hij Ribbentrop een domme wijnhandelaar.”

“Hitler was de duivel”

Ribbentrop is volgens Gilbert ineengestort en kan zelfs geen geloofwaardig argument voor zichzelf aanvoeren. Hij is zeer bang voor het proces. Hij zegt dat als Hitler nu zijn cel in zou lopen, hij nog steeds zou doen wat Hitler van hem zou vragen. Ribbentrop: “Is dat niet verwonderlijk, na alles wat ik weet?” Alle aangeklaagden gebruiken de legende van de magische hypnotiserende krachten van Hitler om zichzelf van hun verantwoordelijkheid vrij te pleiten. Hans Frank: “Het is alsof er 2 mensen in mij leven: ik en de nazi Frank. En ik vraag me af hoe die mens Frank de dingen kon doen die hij heeft gedaan. Fascinerend, niet waar? Hitler was de duivel, zo verleidde hij ons allen.” Deze redenering wordt graag geloofd in Duitsland, omdat veel Duitsers boter op hun hoofd hebben.

Hans Frank

Goering probeert tijdens de pauzes de anderen te overreden om trouw aan Hitler te blijven. Dat doen ze openlijk ook door Hitler niet af te vallen, maar het staat in schril contrast tot wat veel van de gevangenen tegen Gilbert zeggen. Om zijn invloed op de anderen te verminderen, laat Gilbert Goering isoleren. Vanaf dat moment neemt hij de houding aan van een mensenvriend die verkeerd is begrepen. “Ik was hard, maar niet wreed ook al liet ik 1.000 mannen doodschieten uit vergelding. Vrouwen en kinderen folteren, lieve god, dat past niet bij mijn karakter.” Het geeft aan dat moord voor de nazi’s nooit een probleem is geweest: zo reken je volgens hen af met je tegenstanders. Toch geeft niemand van de aangeklaagden toe iets van de misdaden of van de Holocaust te hebben geweten. Allen weten namelijk dat als ze dat toegeven, ze aan de galg eindigen.

Op 29 november worden films in de rechtszaal vertoond van concentratiekampen. De nazi’s zijn voor de vertoning nog vrolijk, maar dat is anders als de films ten einde zijn. Hans Frank tegen Gilbert: “Geloof niet dat ze het niet hebben geweten: ze wilden het niet weten.” Goering: “Iedereen kan zo’n film maken door lijken uit graven te halen en ze voor een camera met een tractor weer in een graf te deponeren. Gilbert: “Zo makkelijk kunt u zich er niet van afmaken, we hebben zelf de concentratiekampen gevonden met de lijken en de massagraven. (…) U kunt niet 6 miljoen moorden ter zijde leggen.”

Er wordt veel bewijs getoond van de misdaden van de nazi’s. Aanklager Whitney Harris, assistent van Robert Jackson, weet veel bewijzen te vinden van die misdaden. “De Duitsers legden alles vast. Ze hebben geprobeerd zoveel mogelijk documenten te vernietigen, hetgeen veelal niet is gelukt.” Hij zoekt naar bewijzen van zogenaamde Einzatsgruppen van de SS, die aan het begin van de oorlog in Oost-Europa Joden vermoorden door executie of vergassing. Hij vindt een brief van een hoofd van zo’n Einzatskommando aan het hoofd van de Gestapo, waarin over de werking van een mobiele gaskamer wordt geschreven. Jackson gebruikt de documenten als bewijs voor hun schuld in hun eigen woorden. Ook wordt bewijs geleverd voor het doen van experimenten op krijgsgevangenen.

Auschwitz

De aanklagers maken tevens gebruik van getuigen. Eén van hen is Rudolf Höss, voormalige commandant van Auschwitz, waar meer dan 1 miljoen mensen, voornamelijk Joden, zijn vermoord. In de getuigenbank verklaart hij over de georganiseerde massamoord. Hij vertelt over de aankomst van de treinen op de perrons die per 2 of 3 per dag aankomen, waarna de selectie plaatsvindt. Degenen de nog kunnen werken worden gescheiden van degenen die dat niet kunnen en die worden vervolgens vergast. De misdaden worden hiermee concreet en kunnen niet worden ontkend. Na zijn getuigenis wordt Höss naar Polen gebracht, waar een gerecht hem ter dood veroordeelt. Hij wordt in 1947 in Auschwitz opgehangen. Zijn getuigenis is een keerpunt in het proces.

Nu breekt ook Hans Frank openlijk met Hitler. Het gaat er vanaf dat moment om als het mogelijk is, het proces te overleven en niet ter dood te worden veroordeeld. Een aantal probeert de schuld in de schoenen te schuiven van Hitler, dat ze er zelf niets van hebben geweten en dat hij alles alleen heeft bepaald. Frank geeft toe dat hij de getto’s heeft gevormd en dat hij deportaties heeft bevolen. Goering kan het niet hebben dat ook maar één van de aangeklaagden het waagt om de waarheid te zeggen. Hij wil gemeenschappelijk optreden naar de vijand. Goering tegen Gilbert: “Ik kan toch niet verklaren dat Hitler een moordenaar van miljoenen was. Onthoud dat Hitler voor ons meer betekent dan wie dan ook. De dag zal komen dat wereld anders over dit alles denkt en ook het Duitse volk zal de dingen anders beoordelen.”

Op 26 juli 1946 zegt hoofdaanklager Robert Jackson onder andere in zijn slotverklaring: “Als u van deze mannen zegt dat ze niet schuldig zijn, dan is het net zo waar om te zeggen dat er geen oorlog is geweest, dat niemand is vermoord en dat er geen misdaden zijn gepleegd.”

Het vonnis

Na 218 dagen in de rechtszaal en 236 getuigenverhoren volgt op 1 oktober 1946 het vonnis van het proces van Neurenberg. Goering, Frank, Seyss-Inquart en Ribbentrop krijgen samen met 7 anderen de doodstraf, 3 van hen worden vrijgesproken en de overigen, zoals Rudolf Hess en Rijksminister en minister voor Bewapening en Munitie, Albert Speer, krijgen lange gevangenisstraffen. Gilbert ziet hoe de aangeklaagden reageren op de uitspraak. Goering loopt met afschuw in zijn ogen terug naar zijn cel. Zijn handen trillen, zijn ogen zijn vochtig en hij ademt zwaar, alsof hij vecht tegen een zenuweninzinking.

Ribbentrop stort ineen in zijn cel. Frank lacht, maar kijkt Gilbert niet aan. “Dood door de strop. Ik verdien het en verwachtte het al. Ik ben blij dat ik in de laatste maanden de gelegenheid heb gehad me te verdedigen en over alles na kon denken.” Maar in zijn laatste brief aan zijn familie staat: “De waarheid over mij zal op een dag naar buiten komen. Ik ben nooit een misdadiger geweest.”

Enige dagen na het vonnis vraagt Goering aan Gilbert hoe hij hem uit psychologisch zicht inschat. “U heeft laten zien dat u, ondanks uw agressieve karakter, dat u niet de moed hebt om de verantwoording op u te nemen. U neemt de koptelefoon (die dient voor de vertaling door tolken) af als de bewijzen in de rechtszaal tegen u worden geuit, ondraaglijk voor u worden. Net zoals u dat deed tijdens de oorlog als u de gruweldaden uit uw bewustzijn met drugs (Goering was verslaafd aan morfine) probeerde te verbannen. U had niet de moed ze in de ogen te kijken.”

Na het vonnis dient Goering het verzoek in om als soldaat voor het vuurpeloton te mogen sterven. Dat verzoek wordt afgewezen en hem wacht, net als de anderen, de strop. Op 15 oktober pleegt Hermann Goering zelfmoord door een cyaankalipil in te nemen. Op 16 oktober 1946 vinden de executies plaats door ophanging.

Het proces van Neurenberg markeert een keerpunt in de internationale rechtspraak. Het stuurt een signaal de wereld in: oorlogsmisdaden en volkerenmoord zullen in de toekomst niet onbestraft blijven. Het Internationaal strafhof in Den Haag is ondenkbaar zonder het Proces van Neurenberg.

(Bron: ZDF.de, Gustave M. Gilbert: Terwijl de strop hun wachtte: dagboek van de Amerikaanse gevangenispsycholoog in Neurenberg (1945-1946), Andertijden.nl, Wikipedia, ANP)