Van Amsterdam tot Nijmegen: hoe komen de grootste 10 Nederlandse steden aan hun naam?

Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven, Groningen, Tilburg, Almere, Breda en Nijmegen. Dat zijn in 2022 de 10 grootste Nederlandse steden, gemeten naar inwoneraantal. Maar hoe komen deze 10 steden aan hun naam? Wij zetten het voor u op een rij.

Amsterdam

De hoofdstad van Nederland zal op 27 oktober 2025 zijn 750ste verjaardag vieren. Op diezelfde dag in 1275 verschijnt de naam Amsterdam voor het eerst in een officieel document, ondertekend door graaf Floris V. Het huidige Amsterdam is vlak daarvoor ontstaan, als aangelegde dam die het moerassige Aemestelle-gebied bewoonbaar moet maken. Aemestelle – waar de rivier Amstel naar genoemd is – is weer opgebouwd uit de Middelnederlandse woorden ‘Ame’ (water) en ‘Stelle’ (veilige, droge plek).

Rotterdam

De op 1 na grootste stad van Nederland is op een vergelijkbare manier aan zijn naam gekomen. Het gebied rondom de Maas en kleinere rivieren als de Rotte is in de Middeleeuwen onbewoonbaar. Daarom komt er in de loop van de 13e eeuw een dam te liggen. Aan die dam in de Rotte dankt Rotterdam zijn naam. De Rotte stroomt in de 21e eeuw nog steeds door het centrum van Rotterdam en mondt uit in de Nieuwe Maas.

Den Haag

De hoofdstad van Zuid-Holland en het epicentrum van de Nederlandse politiek heet formeel ’s-Gravenhage. Dit betekent ‘de haag van de graaf’, volgens de in het Middelnederlands gebruikelijke naamvallen. Die graaf is vermoedelijk Floris IV, grootvader van de eerder genoemde Floris V. Hij heeft vroeg in de 13e eeuw een jachthuis laten bouwen, in de buurt van het huidige Binnenhof. De naam voor het omheinde gebied ‘Die Haghe’ is in de loop der eeuwen veranderd in Den Haag. Het chique ’s-Gravenhage is pas veel later bedacht en komt in de volksmond nauwelijks voor.

Utrecht

In 2022 is het feest in de Domstad, die zijn 900e verjaardag viert. In 1122 heeft de hoofdstad van de gelijknamige provincie stadsrechten gekregen, maar Utrecht is lang daarvoor ook al bewoond. Want in de Romeinse tijd staat er een fort met de naam Traiectum op de plek van het tegenwoordige Domplein. Traiectum is Latijn voor ‘oversteekplaats’, omdat de Rijn in die tijd nog door het huidige Utrecht stroomt. Die benaming maakt later plaats voor het Nederlandse achtervoegsel -trecht. Waarom daar een U voor staat, is niet geheel duidelijk. Volgens sommige verklaringen is Utrecht een verkorte vorm van het Latijnse Ultratraiectum, oftewel de laatste oversteekplaats. Maar er is ook een theorie die uitgaat van de ‘Rhenum Uut’, de Rijn die stroomafwaarts gaat.

Eindhoven

De grootste stad van Noord-Brabant bestaat in zijn huidige vorm sinds 1920. Woensel, Tongelre, Stratum, Gestel en Strijp, voorheen aparte gemeentes, zijn sinds dat jaar Eindhovense wijken. De stadskern van Eindhoven bestaat echter al veel langer en heeft sinds 1232 stadsrechten. Voor de oorsprong van de naam zijn 2 theorieën. Sommige onderzoekers menen dat Eind- verwijst naar de beek Gender, voorheen bekend als de Ende. En dat -hoven slaat op de hoeve die grenst aan deze beek. De 2e verklaring gaat uit van het woord ‘einde’ zoals we dat nu nog kennen. Eindhoven zou in dat geval de hoeve zijn, die aan het einde van het Woensel-gebied is gebouwd.

Groningen

De 2e hoofdstad van een gelijknamige provincie in deze lijst. Over het ontstaan van de naam Groningen zijn een aantal uiteenlopende verklaringen. In verschillende literaire werken komt het personage Gruno voor. Maar historici twijfelen of deze held echt heeft bestaan, laat staan dat hij Groningen heeft gesticht. ‘Groene inge’, afkomstig van het Saksische ‘Cruoninga’, staat voor vruchtbare akker en is ook een mogelijke inspiratiebron voor de latere stadsnaam. Een andere theorie gaat uit van de eigennaam ‘Groni’, al is het onduidelijk aan welke historische figuur deze is verbonden. Groningen zou in dit geval ‘bij de naasten van Groni’ betekenen.

Tilburg

De 1e vermelding van de huidige Kruikenstad dateert al van het jaar 709, uit de zogeheten Actum Tilliburgis. Deze akte gaat over een ‘Tilli’ (Latijn voor ‘nieuw, ontgonnen land’), in de buurt van een burcht. In de eeuwen daarna ontstaan er 2 Tilburgen, centraal in het huidige Noord-Brabant: West-Tilburg en het grotere gebied Oost-Tilburg. Maar de naam Oost-Tilburg raakt in onbruik na het ontstaan van de plaats Oisterwijk in de 13e eeuw. West-Tilburg is uiteindelijk verkort naar Tilburg, zeker na de afscheiding van het naburige Goirle in 1803.

Almere

De jongste stad in deze lijst verwelkomt pas in 1976 de 1e bewoners. Toch heeft de grootste stad van Flevoland een naam met een klassieke oorsprong. In de Middeleeuwen ligt de binnenzee Aelmere in de buurt van de locatie die later bekend wordt als de Zuiderzee en het IJsselmeer. Volgens sommige bronnen duidt de naam Aelmere op het grote aantal palingen (alen) in het water. De bekende missionaris Bonifatius heeft, vlak voor zijn overlijden bij Dokkum in 754, nog over dit water gevaren.

Breda

Voor het ontstaan van de naam Breda is de meest aannemelijke theorie een tamelijk simpele. De Aa of Weerijs is een rivier die door de stad stroomt. En het huidige Breda zou aan het breedste punt van die rivier gelegen hebben. Brede Aa wordt dus Breda. Een andere verklaring gaat ook uit van die logica, maar met een iets andere interpretatie. De Aa komt in Breda namelijk samen met de Mark, de andere rivier van de stad. Hierdoor zijn in de loop der eeuwen de nodige overstromingen in het gebied ontstaan. Breda Aa wil in dit geval zeggen: een breed gebied met water, dat buiten zijn oevers is getreden.

Nijmegen

We eindigen met de grootste stad van Gelderland, die zichzelf profileert als oudste stad van Nederland. Het gebied rondom de Waal is namelijk voor het begin van de jaartelling al bewoond geweest. In de Romeinse tijd is het huidige Nijmegen gedoopt tot Noviomagus/Noviomagum. Novus is Latijn voor ‘nieuw’ en magus is Keltisch voor ‘markt’ of ‘vlakte’. Na de Romeinse tijd krijgt de stad meer Germaanse invloeden en verandert de Latijnse naam stapsgewijs mee. Het beroemde verhaal van Mariken van Nieumeghen speelt zich in de gelijknamige stad af, later gaat het via Nimwegen naar Nijmegen.

(Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek, Indebuurt.nl, Onze Taal, Puur Rotterdam, Geschiedenis van (Den Haag, Erfgoed Utrecht, Gemeente Eindhoven, Kunst-en-cultuur.infonu, Canon van Almere, Erfgoed Breda, Huis van de Nijmeegse geschiedenis. Foto’s: Shutterstock)