Portrait historié van een onbekend paar
Publicatiedatum: 15 juni 2017
Om het meesterwerk uit deze aflevering van Kunstraadsels te bewonderen zal u ver moeten reizen; Portrait historié van een onbekend paar van Ferdinand Bol hangt in de Hermitage in Sint-Petersburg. Een portrait historié is een portret van ‘echte’ mensen die de rol aannemen van mythologische of Bijbelse personages. Dit genre kent een grote populariteit in de Gouden Eeuw. Het lastige bij dit portrait historié is dat wij niet weten wie de geschilderde mensen zijn en welk verhaal zij verbeelden. In de Hermitage gaat men ervan uit dat het paar Bacchus en Ariadne voorstelt. Professor Frans Grijzenhout is daar niet van overtuigd…
Wilt u weten wat de weegbree en boterbloem zeggen? En de schepen? De stok? De blote borst? Beweeg dan met uw muis over het schilderij. Bepaalde elementen zullen oplichten. U kunt er in totaal 6 vinden. Wanneer u daarop klikt, verschijnt extra informatie.
Schepen
Aan de masten van de schepen wapperen Nederlandse vlaggen. Deskundigen kunnen aan die vlaggen opmaken dat er een hooggeplaatste VOC-medewerker aan boord is. Mogelijk wijst dat erop dat de geschilderde man voor de VOC werkt of handel drijft in de Oost.
Stok
Elk voorwerp dat een personage in een schilderij vasthoudt, kan een verwijzing bevatten naar wie hij of zij is. In dit geval lijkt het te gaan om een toverstok. Als we kijken naar tovenaressen uit de klassieke mythologie, zijn er 2 mogelijkheden: Circe en Medea. Mogelijk poseert de uitgebeelde vrouw als één van hen.
Boterbloem en weegbree
Aan de boterbloem en weegbree wordt in de 17de eeuw een helende kracht toegedicht. Van de tovenares Medea weten we dat ze de wonden van Jason met geneeskrachtige kruiden verzorgt.
Blote borst
In de Gouden Eeuw is het niet vreemd om mythologische vrouwen met een blote borst uit te beelden. Veel mannen en vrouwen laten zich in die tijd portretteren als antieke helden en heldinnen, soms zelfs halfnaakt. Lang dacht men dat dit soort schilderijen misschien in de slaapkamer hing. Maar van dit portret weten we juist dat het op een belangrijke plaats in huis hing, namelijk boven de schouw in de grote salon, dé plek voor feesten en partijen. Blijkbaar is men in de 17de eeuw toch een stuk minder preuts dan we dachten! Ferdinand Bol heeft nog een portrait historié geschilderd van een vrouw met een blote borst. Dat is het Portret van Wigbold Slicher en Elisabeth Spiegel als Paris en Venus.
Kleding
De kleding van de man en vrouw is duidelijk niet afkomstig uit de Gouden Eeuw; de draperieën, plooien en lappen stof, de opgebonden sandalen en de haardracht van de vrouw doen eerder denken aan de Oudheid.
Druiven?
Lange tijd is aangenomen dat de rondjes in de schoot van de man druiven zijn. Daardoor dacht men dat de man als de god Bacchus is verkleed. Deze god van de wijn wordt namelijk vaak uitgebeeld met druiven en wijnranken. Maar het blijken helemaal geen druiven te zijn; het zijn de uiteinden van een sierkwast met gouddraad.
Ferdinand Bol
De schilder Ferdinand Bol is in 1616 geboren in Dordrecht. Om zijn schildersopleiding te voltooien gaat hij in 1636 in de leer bij Rembrandt van Rijn in Amsterdam. Hij wil zich de stijl van de meester eigen maken, wat hem zeer goed lukt: verschillende keren is werk van Rembrandt aan Bol toegeschreven, en andersom. Al snel verwerft Bol een goede reputatie als zelfstandig schilder. In 1653 trouwt hij met Elisabeth Dell, telg uit een zeer invloedrijke en welvarende familie. Dit huwelijk opent vele deuren voor Bol: de familie Dell heeft een uitgebreid netwerk en vervult belangrijke functies. De opdrachten stromen binnen. Zo maakt Bol schilderijen voor de Admiraliteit en het Amsterdamse stadhuis. Na het overlijden van zijn eerste vrouw in 1660 hertrouwt hij in 1669 met de steenrijke Anna van Erckel. Sindsdien raakt Bol geen penseel meer aan. Hij overlijdt in 1680.
De onbekende man en vrouw
Het schilderij geeft een aantal aanwijzingen. Ten eerste is het leeftijdsverschil opvallend. Zo te zien is de man tussen de 40 en 50 jaar en de vrouw ergens in de 20 jaar. De uitgebeelde scène is intiem; hij houdt met zijn ene hand haar hand vast en met de andere raakt hij haar schouder aan. Het zou zeker om een huwelijksportret kunnen gaan. Het schilderij dateert uit 1664. Het paar zal dus rond die tijd getrouwd zijn. Verder zijn er op de achtergrond van het schilderij schepen te zien. Dat kan erop wijzen dat de man handel drijft in de Oost of voor de VOC werkt. In aflevering 1 bleek al dat Bol vaak personen uit de familiekringen van zijn vrouw Elisabeth Dell schildert. Het is dus niet onmogelijk dat er een familieconnectie bestaat tussen het paar en Bols vrouw. Met al deze aanwijzingen gaan de onderzoekers op zoek, spitten registers, archieven en allerlei andere informatiebronnen door, op zoek naar de identiteit van het paar. De ontknoping volgt…
Welke historie?
Voor de Hermitage in Sint-Petersburg is het duidelijk; het gaat om Ariadne en de god Bacchus. Het museum wijst naar de wijnranken om de stok van de vrouw en de druiven in de schoot van de man. Als god van de wijn wordt Bacchus namelijk vaak vergezeld door wijnranken en druiven. Professor Grijzenhout twijfelt daaraan. De plant rondom de stok is geen wijnrank, maar klimop. De ‘druiven’ in de schoot van de man blijken de uiteinden van een sierlijke kwast te zijn. En is dat niet een toverstok die de vrouw in haar hand houdt? De professor gaat daarom op zoek naar mythologische liefdesparen met een tovenares.
Al snel springen 2 opties in het oog: Circe en Medea. Circe is een tovenares die op een eiland woont. Zij ontvangt Odysseus, die terugkeert naar zijn huis na de Trojaanse oorlog. Zijn manschappen verandert ze in varkens door een toverdrank aan hun maal toe te voegen. De andere tovenares, Medea, helpt met haar toverkunsten Jason om het Gulden Vlies te bemachtigen. Hij neemt haar mee naar zijn geboorteland en trouwt met haar. Maar dan wordt Jason verliefd op een andere vrouw. Uit wraak vermoordt Medea haar eigen kinderen. Welk paar zal het zijn?
Ontrafeling
Na uitgebreid onderzoek komen professor Grijzenhout en zijn team uit bij het echtpaar Leonard Winnincx en Helena van Heuvel. Alles blijkt te kloppen. Het stel trouwt in februari 1664, wanneer hij eind 40 en zij midden 20 is. Winnincx is een rijke man, die in de VOC een grote carrière heeft. Ook ontdekken de kunsthistorici wie zij uitbeelden, namelijk Jason en Medea!
Het raadsel van Portrait historié van een onbekend paar van Ferdinand Bol wordt opgelost in Kunstraadsels om 20.25 uur op donderdag 15 juni op NPO 2.
(Bron: Hall’s Iconografisch Handboek)
Geef een reactie
U moet inloggen om een reactie te kunnen plaatsen.
Met veel belangstelling heb ik de op zich leuke uitzending bekeken over het schilderij van Ferdinand Bol uit 1664. Maar de verklaring dat het jonggehuwde paar als Medea en Jason zijn uitgebeeld vind ik wel heel onwaarschijnlijk. Medea was inderdaad wel zeer verliefd op Jason, maar toen hij haar verliet vermoordde zij hun twee kinderen. Ze werd over het algemeen gezien als heks, niet als ideale geliefde. Het lijkt mij waarschijnlijker dat het paar is uitgebeeld als Hera en Zeus. Ook Hera heeft een staf als attribuut. Hera is de godin van het huwelijk en er zijn andere schilderijen waar Hera en Zeus als verliefd paar zijn afgebeeld. De schepen op de achtergrond zullen in dat geval gewoon verwijzen naar de carrière van de rijk geworden echtgenoot. Met vriendelijke groet, Ellywa
Ook ik heb grote bedenkingen bij de interpretatie als Medea en Jason. Inderdaad, Medea vermoordde verscheidene mensen (haar broer, haar kinderen) en haar huwelijk met Jason kende een zeer ongelukkig verloop. Bepaald niet zoals je een pril huwelijk wilt portretteren. De interpretatie van de stok als “toverstaf” is een wilde gok. Bovendien past een toverstaf meer bij Circe dan Medea. Ook was Jason een jonge man, en er is geen enkele aanwijzing dat het om deze persoon gaat.
De staf geeft echter wel een belangrijke aanwijzing. Een staf omwonden met klimop (ja, klimop, geen druivenranken) is een bekend gegeven in de oudheid en staat bekend onder de naam thyrsus. Het is een attribuut dat hoort bij de Bacchus/Dionysos-feesten. De thyrsus maakt de vrouw dus een bacchante (volgelinge van Bacchus), en de blote borst past daar goed in. Wie of wat de man voorstelt is daarmee nog niet opgelost, maar het moet in deze hoek gezocht worden.
Medea was niet zo’n toffe dame, maar bij de Van den Eeckhout die werd getoond staat Leonard als Alexander de Grote voor zijn Helena die Sisygambis, de moeder van Darius, voorstelt, een vrouw die twee keer zo oud was als Alexander en door hem “moeder” werd genoemd. Dus ook daar is niet echt sprake van een geslaagde typecasting. Het lijkt erop dat ze echt “acteren” in de schilderijen zonder dat men hen al te letterlijk met hun rol moet identificeren.
Problematischer vond ik dat de omschrijving “portraiten op de schouw” uit de inventaris als dit schilderij werd geïdentificeerd, zeker als bij de Danaë en Alexander in deze boedel wel het onderwerp werd benoemd. (Maar dat weet ik dus niet).