Hoe zit het? Waarom is Fries een taal en geen dialect?

Ogenschijnlijk simpele vragen zijn vaak het moeilijkst om te beantwoorden. In de rubriek Hoe zit het? proberen wij elke week het antwoord te vinden op zulke vraagstukken. Deze keer: waarom is het Fries een taal en geen dialect?

2 gesproken standaardtalen in Nederland

Het is een gegeven waar de Friezen ‘grutsk’ op kunnen zijn. Het Fries is naast het Nederlands de enige andere gesproken standaardtaal op het Nederlandse vasteland. De Nederlandse overheid heeft het Fries/Frysk als officiële taal erkend. Gebruik van het Fries is toegestaan in de rechtszaal, in het onderwijs en in communicatie van en met regionale overheden. “Er is een wet dat Fries de 2e Rijkstaal is. Bij die wettelijke bepaling hoort ook dat er les wordt gegeven in het Fries. Op de basisscholen, maar ook aan de universiteit (van Groningen, red.)”, aldus Doeke Sijens van de Stichting Frysk Letterkundisch Museum en Dokumintaasjesintrum bij Villa VdB.

Wat is het verschil tussen een taal en een dialect?

Deze (politieke) erkenning maakt eigenlijk het verschil tussen talen en dialecten. Zelfs onze standaardtaal, het Nederlands, is niet uit zichzelf gegroeid, maar tot stand gekomen na politieke inmenging. De overheid en elite hebben in de loop van de 18e en 19e eeuw de Franse en Latijnse schrijftaal vervangen door een nieuwe Nederlandse standaardtaal. Nederlands bestaat in die jaren wel als spreektaal, met regionale verschillen. Maar het wordt pas relatief laat een officiële taal met bijbehorende spelling en grammatica. Omdat de instanties nu eenmaal een standaardtaal voor het gehele Nederlandse taalgebied willen hebben.

Heel simpel gezegd: een taal is datgene wat men erkent als ‘de standaard’. En dialecten zijn op hun beurt regionale variaties op deze standaardtaal. Het verschil tussen taal en dialect kan dus tamelijk willekeurig zijn, maar het Nederlands en het Fries zijn in elk geval vastgelegd als officiële talen. Omdat dit nu eenmaal zo afgesproken en officieel vastgelegd is. ‘Taal is een dialect met een leger en een vloot’, is een vaak aangehaalde verklaring, met een knipoog, van de Russisch-Joodse taalkundige Max Weinreich.

Opvallende status voor Limburgs en Nedersaksisch

Daarnaast zijn er nog meer categorieën naast taal en dialect. Het Limburgs en het Nedersaksisch bijvoorbeeld zijn in Nederland erkend als regionale talen. Dat wil zeggen dat ze in feite tussen taal en dialect in vallen. De overheden in Limburg en Noordoost-Nederland krijgen de ruimte om de culturele identiteit van hun regio’s uit te dragen, onder meer door subsidies voor regionale media. Beide regionale talen zijn overigens niet-gestandaardiseerd, omdat er binnen het Limburgs en Nedersaksisch meerdere varianten zijn. Zo vallen onder meer het Gronings, het Drents en het Twents onder het Nedersaksisch. En ook die dialecten hebben weer hun eigen subdialecten.

Welke talen zijn er nog meer in Nederland?

Op het Nederlandse vasteland zijn Nederlands en Fries de enige talen, heeft u eerder in dit artikel kunnen lezen. Maar daarbuiten komen we nog meer talen tegen. Formeel gezien geldt Engels binnen de grenzen van het Nederlandse koninkrijk als officiële taal, net als Papiaments. Beide talen komen namelijk vaak voor op de BES-eilanden Bonaire, Sint-Eustatius en Saba. In deze zogeheten bijzondere gemeenten is Nederlands de officiële taal. Het gebruik van Engels en Papiaments is echter toegestaan in de rechtspraak, het onderwijs en de overheidscommunicatie. Qua taalbeleid komen de BES-eilanden dus overeen met Friesland.

Daarnaast geldt de Nederlandse Gebarentaal (NGT) als officiële taal. Voor de Nederlanders met een gehoorbeperking is dit namelijk hun moedertaal. Als zij bijvoorbeeld in de rechtszaal moeten verschijnen of een eed af moeten leggen, mogen ze zich in Gebarentaal uitdrukken. Tot slot is er in Nederland een officiële erkenning voor het Jiddisch en het Sinti-Romanes. De moedertalen van de Joden en Sinti komen over de hele wereld voor en dus ook in Nederland. Daarom gelden ze als zogeheten non-territoriale talen.

(Bron: Archief, Rijksoverheid, Villa VdB, KIJK Magazine, Universiteit Leiden, Isgeschiedenis.nl, Onze Taal, Fryslan.frl. Foto: Shutterstock)