Hoe zit het? De Achterhoek en Twente, wat zijn de overeenkomsten en wat zijn de verschillen?
Publicatiedatum: 19 november 2024
Ogenschijnlijk simpele vragen zijn vaak het moeilijkst om te beantwoorden. In de rubriek Hoe zit het? proberen wij elke week het antwoord te vinden op zulke vraagstukken. Deze keer: de Achterhoek en Twente, wat zijn de overeenkomsten en wat zijn de verschillen?
De overeenkomsten tussen Twente en de Achterhoek
De Achterhoek en Twente zijn elkaars noabers (oftewel: buren, in het Achterhoekse en Twentse dialect), gelegen in het oosten van Nederland aan de grens met Duitsland. De dialecten in beide regio’s stammen af van het Nedersaksisch. Daarnaast zijn er tradities die in beide regio’s voorkomen, zoals de paasvuren met Pasen en het midwinterhoornblazen aan het einde van het jaar. Maar er zijn ook (subtiele) verschillen tussen Twente, de Achterhoek en de dialecten.
De grenzen van Twente en de Achterhoek
Ten eerste: waar ongeveer beginnen en eindigen Twente en de Achterhoek? Twente is de regio in het oosten van Overijssel, grofweg het gebied ten oosten van Deventer en ten westen van de Duitse grens. De inwoners noemen zichzelf Tukkers, maar daarover later in dit artikel meer. In Twente zijn er 14 gemeenten, waarvan Enschede, Hengelo en Almelo de grootste zijn. De stad Hengelo is overigens niet te verwarren met het gelijknamige dorp in de Achterhoek, iets ten noorden van Doetinchem. In de buurt van het Twentse Markelo ligt dan weer een buurtschap met de naam Achterhoek.
De regio Achterhoek is het oostelijke gedeelte van de provincie Gelderland, beginnend bij Doetinchem. Want door deze stad stroomt de rivier de Oude IJssel. Grof gezegd ligt ten westen van deze Oude IJssel de regio Liemers, terwijl aan de oostkant de Achterhoek begint. Stichting Achterhoek Toerisme rekent de ‘grensgevallen’ Zutphen en Lochem overigens ook tot de 11 gemeentes in de regio. De naam Achterhoek is volgens historische bronnen ooit bedacht als denigrerende benaming, voor ‘die uithoek’ ver weg van de Randstad. Maar in de loop der jaren is de naam Achterhoek juist omarmd als geuzennaam.
Wat zijn de verschillen tussen Twents en Achterhoeks?
Twente en de Achterhoek hebben ook een eigen streektaal. Voor mensen die niet uit de regio komen, kan het lastig zijn om het Twents van het Achterhoeks te onderscheiden. “Er zijn heel veel overeenkomsten, maar toch ook wat verschillen”, stelt Marije Stomps, schrijver, streektaalfunctionaris en afkomstig uit het Achterhoekse Ruurlo, in Spraakmakers (NPO Radio 1). “Het bekendste is wel de lange ‘o’, die in Twente meer wordt gebruikt. Almelóóóó… Dat doen we hier in de Achterhoek niet. En die harde ‘t’ heb je meer in Twente, in de Achterhoek ook niet zo.”
Daarnaast zijn er woorden die in beide streektalen net anders uit worden gesproken. “Er zijn kleine verschillen, maar we kunnen het heel goed begrijpen van elkaar. Jullie zeggen ‘aans’, wij zeggen ‘anders’”, vertelt Diana Abbink, gespecialiseerd in het Achterhoekse dialect, bijvoorbeeld in het radioprogramma Twents Kwartearken (1Twente Enschede). “En jullie zeggen ‘mangs’, wij zeggen ‘manges’.” Deze 2 woorden betekenen ‘soms’ in het Nederlands.
Uiteraard is er ook een invloed van het Duits op beide streektalen. Voor het ontstaan van het woord Tukker zijn verschillende verklaringen, één daarvan wijst op het werkwoord ’tukkeren’, oftewel mank lopen. Volgens deze overlevering is ‘Tukker’ een spottende benaming geweest voor de lichamelijk gehandicapte Nederlanders die in de 18e en 19e eeuw op bedevaart gaan naar het Duitse Stadtlohn, in de hoop om aan de andere kant van de grens te genezen. Net als de naam Achterhoek lijkt de naam Tukker uiteindelijk een geuzennaam te zijn geworden.
‘Zuvenne’ of ‘zeuven’, extra aandacht voor het Vriezenveens
Overigens zijn er niet alleen verschillen tussen het Achterhoeks en Twents, maar ook binnen het Achterhoeks en Twents. Want in verschillende dorpen en steden zijn er weer dialectvarianten, net als in bijvoorbeeld Limburg ook het geval is. “Een collega van mij komt uit Winterswijk (het uiterste oosten van de Achterhoek, tegen de Duitse grens aan, red.), daar zeggen ze bijvoorbeeld ‘zuvenne’ voor ‘zeven’. Terwijl ik ‘zeuven’ zeg”, aldus Marije Stomps in haar interview met Spraakmakers. “En dan kan het soms zijn dat als je dicht bij de Overijssels grens zit, dat het dialect meer op het Twents lijkt dan op het Winterswijks.”
Extra bijzonder is het dialect van Vriezenveen, ten noorden van Almelo. Want het wijkt zo sterk af van het hedendaagse Twents, dat het volgens taalkundigen één van de 3 volwaardige subcategorieën van het Twents is. Naast het Noordoost-Twents en het Zuidwest-Twents is dat dus het Vriezenveens (ook wel Vjeans genoemd). Dit Vjeans is in de loop der eeuwen grotendeels hetzelfde gebleven, vanwege de geïsoleerde ligging van Vriezenveen. De Nederlandse taalkundige Hendrik Entjes is in de jaren 60 zelfs gepromoveerd aan de Universiteit van Münster, vanwege zijn onderzoek naar de geschiedenis van dit Vriezenveense dialect.
(Bron: MAX vakantieman, Spraakmakers (NPO Radio 1), Levende Talen: Nedersaksisch, Dialectenwoordenboek, GGD Twente, Mijn Gelderland, Historiek.net, TC/Tubantia, 1Twente Enschede, Twentse Taalbank, Canon van Nederland. Foto: Vincent Jannink/ANP)
