Formatie voor nieuw kabinet van start, hoe moeilijk of makkelijk wordt het?

Met de VVD als grootste partij lijkt een kabinet-Rutte IV voor de hand liggend, maar eerst zal er stevig onderhandeld moeten worden tijdens de formatie. Met de historisch grote winst voor D66 zal ook deze partij zijn stempel op een nieuw kabinet willen drukken. Samen met het tegenvallende CDA kan er geen meerderheid in de Tweede Kamer behaald worden, maar een coalitie met deze partijen is sowieso niet vanzelfsprekend.

VVD neemt het voortouw in formatie

Met de verwachte winst van 3 zetels wordt de VVD met 35 zetels opnieuw de grootste partij. Rutte kan dus aan de slag om zijn 4e kabinet te formeren. Daarbij gaat hij hoogstwaarschijnlijk eerst met D66 om tafel, die met de grote winst aan zetels de 2e partij van het land wordt. Andere partijleiders hebben ook al gesteld dat de beide winnende partijen het voortouw moeten nemen bij de kabinetsformatie. D66-leider Sigrid Kaag wil zelf nog niet speculeren over eventuele coalitiepartners. Ze wil “gesprekken gaan voeren op basis van de inhoud. Eerst het wat en hoe en dan met wie”. Rutte heeft aangegeven in elk geval met het CDA te willen optrekken. Met een verlies van waarschijnlijk 5 zetels benoemt Hoekstra de uitslag zelf “zeer teleurstellend” en hij stelt dat zijn partij bescheidenheid past na deze afstraffing. Rutte moet tijdens de formatie meer rekening houden met de wensen van de sociaalliberalen dan bij de formatie in 2017. Het beleid moet “progressiever, eerlijker en groener” dan de afgelopen 4 jaar, verklaart Kaag direct. Zij noemt met name de “klimaatramp” en investeringen in onderwijs en woningen als onderwerpen die niet langer kunnen wachten.

Kabinet vormen

Om een kabinet te vormen zijn 75 zetels nodig. De VVD, D66 en CDA komen hier samen niet aan. De gekozen lijsttrekkers zijn donderdagmiddag 18 maart 2021 samengekomen bij Tweede Kamervoorzitter Khadija Arib om een verkenner aan te wijzen. Die komt normaal uit de grootste partij. De overige lijsttrekkers krijgen echter ook een stem in de benoeming. Na het overleg heeft voorzitter Khadija Arib bekend gemaakt dat Annemarie Jorritsma (VVD) en Kajsa Ollongren (D66) zijn door de lijsttrekkers zijn aangewezen als verkenners. De verkenners praten vervolgens met alle partijen om te bekijken welke coalitie mogelijk is. Naast D66 en CDA wordt daarbij ook naar de overige partijen gekeken.

Zowel GroenLinks-partijleider Jesse Klaver als PvdA-partijleider Lilianne Ploumen sluit regeringsdeelname niet op voorhand uit. De linkse partijen hebben teleurstellende verkiezingen achter de rug. GroenLinks heeft 6 zetels verloren en komt uit op 8 zetels. De PvdA blijft vooralsnog op 9 zetels staan. Klaver vindt dat “iedere partij verantwoordelijkheid moet nemen”. Voor Ploumen is het belangrijkste: “waar kan ik het beste voor de belangen van mijn kiezers opkomen”. Aan de rechterkant is er forse winst voor Forum voor Democratie. De partij gaat in de peiling van 2 naar 8 zetels. “Fantastisch”, noemt FVD-leider Thierry Baudet de winst van zijn partij. “We zijn de grootste winnaar. Volgens mij mogen de grootste winnaars altijd initiatief nemen in de formatie. Dus het wordt spannend”, zegt Baudet op donderdagmiddag bij zijn 1e reactie op de verkiezingsuitslag.

Verkennende fase en aanstellen informateur(s)

Voor de verkennende fase staat geen vast tijdspatroon. Bij de verkiezingen in 2017 is oud-minister Edith Schippers (VVD) aangesteld als verkenner. Zij heeft destijds 12 dagen na de verkiezingen voor de 1e keer verslag uitgebracht aan de Tweede Kamer over de meest kans hebbende coalitie. Na zo’n verslag volgt een debat met de nieuwe leden van de Tweede Kamer. Die worden dit jaar op 31 maart geïnstalleerd. Door de Kamer worden vervolgens 1 of meerdere informateurs benoemd. Die gaat of gaan in gesprek met de boogde coalitiegenoten. Daarbij moet blijken of ze het eens kunnen worden over belangrijke thema’s als zorg, klimaat en migratie. De coronacrisis (en de economische nasleep) zal naar verwachting bij deze formatie ook een grote rol spelen. Dit proces kan heel snel gaan of zich maanden voortslepen. In 2017 heeft de formatie uiteindelijk 225 dagen gekost, terwijl het in 2012 in 54 dagen rond was. Mocht deze fase mislukken, dan wordt er in de Tweede Kamer 1 of meer nieuwe informateur(s) benoemd en wordt er bekeken met welke partijen wel een coalitie gevormd kan worden.

Regeerakkoord

Als de partijen er samen uitkomen wordt er een regeerakkoord opgesteld. Hierin wordt op een rij gezet wat de coalitiepartners overeen gekomen zijn en wat de plannen zijn voor de komende 4 jaar regeren. In 2017 is dit tot in detail besproken en beschreven, wat weinig ruimte overgelaten heeft om ervan af te wijken. D66 partijleider Sigrid Kaag heeft al aangestuurd op een akkoord op hoofdlijnen, zodat er gaandeweg ruimte is voor onderhandeling en nieuwe inzichten. Ook VVD-leider Rutte heeft aangeven dat hij vanwege de coronacrisis een snelle formatie wil. Met eerst veel aandacht voor een Nationaal Herstelplan en daarna pas andere politieke wensenlijstjes. Bij de overige partijleiders is er echter nog niet zoveel animo om de formatie in tweeën op te splitsen. Als de ChristenUnie meedoet aan de gesprekken om de coalitie in de huidige vorm te vervolgen dan zullen ook medisch-ethische kwesties een rol spelen. Kaag heeft al aangegeven dat kwesties als abortus en euthanasie voor mensen die hun leven voltooid achten tijdens de gehele regeerperiode bespreekbaar moeten zijn. Iets wat op verzoek van de ChristenUnie de afgelopen regeerperiode taboe-onderwerpen geweest zijn. Als het regeerakkoord eenmaal rond is, wordt dit aan de Tweede Kamer voorgelegd ter instemming.

Formateur

Als het regeerakkoord ook door de Tweede Kamer is, wordt er een formateur aangesteld. Meestal de leider van de grootste partij en de beoogde nieuwe premier. Diegene verdeelt op basis van de onderling behaalde zetels de ministersposten en geschikte staatssecretarissen.

Demissionair kabinet

Het demissionair kabinet regeert door tot er een nieuw kabinet is. Er worden alleen lopende zaken afgehandeld en het demissionaire kabinet behandelt geen politiek gevoelige (controversiële) onderwerpen. De Eerste Kamer en de Tweede Kamer bepalen daarbij welke onderwerpen controversieel zijn.

(Bron: ANP, Nu.nl, NOS, Rijksoverheid)