Deel 7: Wenen op zijn laatste benen

In deel 7 legt Francien Schatborn uit dat Wenen er van buiten mooi uit ziet, maar van binnen eigenlijk rot is.  Het is allemaal schone schijn.

‘De straten van Wenen zijn geplaveid met kunst, die van andere steden met asfalt.’ Dat zegt de Oostenrijkse schrijver Karl Kraus aan het einde van de negentiende eeuw. Maar Wenen is ook een stad van schone schijn: mooi van buiten, verrot van binnen. In de salons en zalen walsen de rijken, alsof hen niets kan overkomen, op de muziek van Johann Strauss.

Duistere tijden

Maar onderhuids borrelt er van alles in Wenen. De beroemde psycholoog Sigmund Freud wroet in het donkere onderbewuste van de mens. En ook onder kunstenaars is er een besef dat er duistere tijden op komst zijn. In de muziek is dat te horen.

Gustav Mahler

Gustav Mahler draagt in zijn symfonieën het gouden Wenen ten grave en spot met de mensen die het verval niet wensen te zien. Mahler legt ook de kiem voor een nieuwe generatie componisten. Nu al het oude ter discussie komt te staan, zoeken zij naar nieuwe vormen. Deze Tweede Weense School – de eerste bestaat uit figuren als Haydn, Mozart en Beethoven – breekt met de oude tradities. En een van die tradities is verwoord door Mozart. Hij zegt: ‘Welke verschrikkingen muziek ook beschrijft, zij moet nooit het oor pijnigen, zij moet het behagen.’ Maar daar hebben de nieuwe componisten geen boodschap aan. De nacht valt over het oude Wenen.

Industriële revolutie

Onder leiding van Arnold Schönberg gaan jonge componisten op zoek. Want de industriële revolutie, de opmars van grote fabrieken, van machines, van auto’s en vliegtuigen, zetten alles op zijn kop. Het zijn verwarrende tijden. Het zijn revolutionaire tijden. En die roepen om iets nieuws. De strenge logica van de muziek, het tonale systeem, dat ervan uitgaat dat er een vaste verhouding is tussen tonen onderling, voldoet niet meer.

Atonale muziek

De nieuwe componisten verwerpen die oude filosofie en slaan nieuwe wegen in. Hun muziek gaat dan ook atonaal heten: tegen het tonale in. Maar hun muziek ligt bepaald niet goed in het gehoor van het publiek. Dat kan niet zomaar wennen aan die nieuwe vorm. De weerstand is groot en het zal nog enige decennia duren voordat de atonale muziek doordringt tot de rest van de wereld.

Muziek die een schandaal veroorzaakt

Een van de mooiste werken van Arnold Schönberg is het Strijksextet Verklärte Nacht. Zogenaamde ‘programmatische’ muziek. Dat betekent dat het een verhaal uitbeeldt. In dit geval gaat het over een gesprek tussen twee geliefden, waarbij de vrouw bekent dat zij zwanger is van een andere man. Haar geliefde accepteert dat. In het Wenen van eind negentiende eeuw veroorzaakte dit verhaal een groot schandaal.

Met klassieke muziek kunt u verhalen vertellen en zelfs schilderen. Daar gaat deel 8 over. Klik hier als u terug wilt naar het overzicht van de cursus.