Oud en Nieuw: een eeuwenoud feest

Oliebollen, champagne, vuurwerk en een Nieuwjaarsduik: de afsluiting van het oude en het begin van het nieuwe jaar gaat gepaard met veelal eeuwenoude gebruiken. We gaan in op het eeuwenoude feest Oud en Nieuw. 

Bij ieder volk bestaat door de eeuwen heen de behoefte het einde van het oude jaar en het begin van het nieuwe te vieren. Bij de meeste volkeren is deze markering van het oude en nieuwe jaar het begin van een vruchtbare periode. In de Klassieke oudheid vieren de Babyloniërs en de Romeinen Oud en Nieuw aan het begin van de lente. De Egyptenaren vieren de jaarwenteling als de rivier de Nijl buiten haar oevers treedt en het land weer vruchtbaar wordt.

Janus

In 46 v C. voert de Romeinse keizer Julius Caesar bij de eerste zitting van de nieuwe senaat de zogenoemde Juliaanse kalender in en tevens dat 1 januari het begin is van het nieuwe jaar. Vóór die tijd starten de Romeinen het nieuwe jaar op 1 maart. Bewijs hiervoor is nu nog te vinden in de namen van de maanden. Als de eerste maand maart is, dan is de zevende september (sept is 7), de achtste oktober (octo is 8), de negende november (nova is 9) en december de tiende maand (deca is 10). Door in januari het nieuwe jaar te starten, schuift alles 2 maanden op en wordt september de negende maand, oktober de tiende, november de elfde en december de twaalfde maand.

Christenen hebben in het begin moeite met Oud en Nieuw vanwege de vele heidense rituelen tijdens de viering. Het leidt tot meer acceptatie als de kerk een christelijke draai geeft aan het feest: we herdenken vanaf dat moment dat op 1 januari Jezus is besneden. Toch is de eerste dag van het nieuwe jaar in de christelijke wereld niet bekend vanwege de besnijdenis omdat christenen de traditie van het besnijden niet hebben.

Overigens is de naam van de maand januari afgeleid van de Romeinse god Janus. Hij heeft 2 gezichten die de zon en de maan symboliseren alsmede het oude en nieuwe, het einde en het begin. Ianua is het Latijnse woord voor deur.

Silvester

Oudejaarsdag wordt ook wel Silvester of Sint Silvester genoemd naar paus Silvester die op 31 december 335 het tijdelijke verruilt voor het eeuwige. Hij bekeert tijdens zijn leven de Romeinse keizer Constantijn de Grote die vervolgens spontaan geneest van lepra. Silvester, samen met andere bisschoppen, en Constantijn leggen de machtsbasis voor het christendom. Zo bepaalt de keizer dat iedere inwoner van Rome zelf zijn of haar geloofsovertuiging mag kiezen. Paus Silvester is de beschermheilige van onder andere het nieuwe jaar.

Landvoogd Requesens

De oudste bewoners van het grondgebied dat we nu als Nederland kennen, hebben geen kalender. Zij vieren ergens in de laatste dagen van december en de eerste dagen van januari de winterzonnewende, het Germaanse feest waar later kerst voor in de plaats is gekomen. Dit feest duurt 12 nachten.

De Spaanse landvoogd Requesens voert tijdens de Tachtigjarige Oorlog in 1575 in dat ook in de Nederlanden het nieuwe jaar begint op 1 januari.

Vuurwerk

In de 9e eeuw na Christus vindt een Chinese alchemist per ongeluk het buskruit uit. Hij probeert een elixer te brouwen dat hem het eeuwige leven schenkt. De Chinezen gebruiken buskruit tegen hun vijanden, de Mongolen. Maar al gauw stoppen de Chinezen buskruit in bamboe en het vuurwerk is geboren. De Chinezen gebruiken de ontploffingen om kwade geesten te verdrijven.

Aan het einde van de Middeleeuwen bereikt buskruit Europa en sindsdien is vuurwerk ook in Nederland tijdens feestelijkheden te bewonderen.

In Nederland bestaat al eeuwenlang de traditie van het carbidschieten. In een melkbus plaatst men carbid met een bal en men maakt dit nat. Als de deksel op de bus zit, steekt men het geheel aan door een gat en een enorme explosie is het gevolg. De traditie van het carbidschieten staat op de lijst van belangrijke Nederlandse immateriële tradities.

Oliebol

Het bereiden van oliekoeken, de voorloper van de oliebol, stamt uit de tijd van het begin van de christelijke jaartelling. De Batavieren en de Friezen offeren in meel gewikkeld en in vet gebakken voedsel aan de goden om hen gunstig te stemmen.

In de Middeleeuwen eten veel Nederlanders oliekoeken aan het einde van de vastenperiode. Oliekoeken zijn rijk aan energie en beschermen daardoor goed tegen de winterkoude. Ook in tijden van beleg bakt men oliekoeken: olie en meel zijn lange tijd houdbaar. In de late Middeleeuwen ontstaat de gewoonte arme mensen oliekoeken te schenken.

Als in de 17e eeuw Nederland rijk wordt en olie veel voorhanden is, krijgt de oliekoek de vorm van een oliebol. De koek kan dan in een ruime hoeveelheid olie worden gebakken. Pas in de 19e eeuw begint in Nederland de traditie om tijdens de jaarwisseling oliebollen te bakken. Tegenwoordig eten de Nederlanders ongeveer 135 miljoen oliebollen met oud en nieuw!

Champagne

Het is de Franse monnik Dom Pierre Perignon die in de 17e eeuw het proces bedenkt om de sprankelende witte wijn te produceren. Veel van die wijn vindt zijn weg naar het rijke Engeland. Door de koude in de winter in de Franse regio Champagne stopt het gistingsproces en blijft een beetje suiker achter in de wijn. De wijn wordt naar Engeland geëxporteerd en gebotteld. Door toename van de temperatuur hervat het gistingsproces zich in de fles. Daardoor ontstaan de bubbels in de champagne.

Om klokslag 12 uur drinken we graag een glaasje champagne om te proosten op het nieuwe jaar. Dat doen we steeds meer: wij Nederlanders drinken per jaar ongeveer 2.5 miljoen flessen champagne. 60 procent daarvan wordt genuttigd tijdens de viering van Oud en Nieuw.

Oudejaarsconference

De oudejaarsconference vindt zijn oorsprong in de 17e eeuw. Als in december de Gijsbrecht van Amstel van Joost van den Vondel wordt opgevoerd, spelen de acteurs na de voorstelling het toneelstuk De bruiloft van Kloris en Roosje van Dirk Buysero met daarin een nieuwjaarswens verwerkt. Met een knipoog wordt teruggekeken naar het afgelopen jaar. In 1968 wordt het stuk voor het laatst opgevoerd.

De Drempel

Het is Wim Kan die in 1954 met de oudejaarsconference op de radio begint zoals we die nu kennen. Hij bespreekt op humoristische wijze het voorbije jaar en neemt vooral de politiek op de hak. Een terugkerend lied is De Drempel waarin hij het jaar bezingt. Als tijdens de oliecrisis Nederland zuinig moet zijn met olie, zingt Kan: “Zuinig over de drempel, het was me het jaartje weer wel, zuinig over de drempel, de Sjeik en de Sjah en de Shell”. Politici als Joop de Uyl zijn in de zaal aanwezig en het is een eer om door Kan in de maling te worden genomen.

Voor zijn 1e conference tijdens Oud en Nieuw vraagt Kan 1.000 gulden van de VARA en hij eist dat de uitzending wordt uitgezonden zonder de toen gebruikelijke censuur.

Seth Gaaikema, tekstschrijver van onder anderen Wim Kan, geeft in 1969 de eerste oudejaarsconference op tv. Kan blijft niet achter en de 2 wisselen elkaar in de jaren 70 af. In 1982 geeft Kan zijn laatste conference en geeft hij het stokje over aan Freek de Jonge. Daarna volgen veel conferenciers en op 31 december 2017 staan die van Youp van ’t Hek en Guido Weijers op het programma.

Dinner For One

Dinner For One is een toneelstuk dat in vele landen, waaronder Nederland, regelmatig nog op oudejaarsavond is te zien. Het is geschreven in de jaren 20 van de vorige eeuw, maar de versie met Freddie Frinton en May Warden uit de jaren 60 is het populairst.

Het verhaal is als volgt: miss Sophie, een rijke Engelse dame, viert zoals elk jaar met 4 vrienden haar verjaardag. Probleem is echter dat die allemaal zijn overleden en kennelijk wil de dame des huizes daar niets van weten. Haar butler James neemt de plaats in van de heren tijdens het diner en bedient de dame. Het smulfestijn wordt begeleid met flinke hoeveelheden alcohol. De butler proost bij elke gang van het diner op de goede gezondheid van miss Sophie. Hij doet dat volgens de karakteristieken van haar vroegere vrienden. De steeds meer beneveld wordende butler krijgt het daarnaast aan de stok met de kop van een geschoten tijger die de loop naar het buffet blokkeert. Het verrassende einde is kennelijk een jaarlijks terugkerende traditie in het chique huis… “Net zoals als vorig jaar, miss Sophie? Net zoals als elk jaar, James!”

In Nederland kennen wij Dinner For One tevens van de versie met Joop Doderer en Tineke van Leer. Tot en met 1995 is Dinner For One volgens het Guinness Book of Records het meest herhaalde programma uit de tv-geschiedenis. Na 1995 schrapt het recordboek deze categorie. Beide versies, de Nederlands en de Engelse, zijn op Youtube te bewonderen.

Kerstboomverbranding

Ver voor het ontstaan van het Christendom bestaat er al een traditie waarbij vuren worden ontstoken en dan weer worden gedoofd als symbool voor het einde van het oude jaar. Nieuwe vuren worden ontstoken als symbool voor het licht en het nieuwe jaar.

Na de Tweede Wereldoorlog wijzen gemeenten plekken aan om kerstbomen te verbranden. De verbranding wordt voorafgegaan door een kerstbomenjacht om zo veel mogelijk bomen te verzamelen. Aan het begin van het nieuwe jaar gaat de fik erin!

Nieuwjaarsduik

Dappere Nederlanders luiden het nieuwe jaar in met een Nieuwjaarsduik in de koude Noordzee. In noordelijke landen bestaat het winterzwemmen al lang. In 1920 besluit een Canadees op Nieuwjaarsdag met een aantal vrienden en duik te nemen in het koude water. Dit evenement verspreidt zich en in 1960 nemen voor het eerst Nederlanders een plons in het koude Noordzeewater bij Zandvoort. 5 jaar later neemt men ook in Scheveningen een duik op 1 januari. Tegenwoordig is de Nieuwjaarsduik in Scheveningen het populairst met ongeveer 10.000 deelnemers.

Kiritimati en Samoa

Het afscheid van het oude jaar en het verwelkomen van het nieuwe is een feest dat over de hele wereld wordt gevierd. Door de verschillende tijdzones vieren we de jaarwenteling niet allemaal tegelijk. Het nieuwe jaar doet als eerste het atol Kiritimati (ook wel Christmaseiland of Kersteiland genoemd) en Samoa in de Grote Oceaan aan. Als wij op 31 december om 11 uur ’s ochtends aan de koffie en de oliebollen zitten, wensen de mensen daar elkaar Gelukkig Nieuwjaar!.

(Bron: IsGeschiedenis.nl, Jefdejager.nl, Vandaag de dag, Wikipedia, ANP.)

Meer beelden van vroeger zien? Neem eens een kijkje in het online archief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.

Bekijk ook: lachend over de drempel.