Abbie Vandivere over de schildertechnieken van Johannes Vermeer
Publicatiedatum: 2 juni 2023
Abbie Vandivere is restaurator bij het Mauritshuis en heeft onder andere onderzoek gedaan naar Het Meisje met de Parel. In de masterclasses van De Nieuwe Vermeer bracht zij de schilders steeds iets bij over de bijzondere schildertechnieken van Johannes Vermeer. Onder andere door deze technieken is de grootmeester uit Delft nog steeds zó enorm populair. Per techniek legt Abbie Vandivere uit hoe Vermeer te werk ging.
Verdwijnpunten
“Voor mijn werk als restaurator gebruiken we verschillende technieken om te achterhalen hoe een kunstwerk er nu eigenlijk uit heeft gezien, zoals Vermeer het ooit zelf zag. Röntgen is daar één van. In de röntgen kunnen we verschillende aspecten van de schildertechniek van Vermeer zien.
Eén aspect dat we in meerdere schilderijen van Vermeer zien, zijn kleine gaatjes in het doek. Dat zijn spijkergaatjes, gemaakt door de kunstenaar zelf. Vanuit het punt waar hij de spijker door het doek heeft getimmerd, tekent Vermeer allerlei rechte perspectieflijnen uit. Daarmee creëert hij uiteindelijk het verdwijnpunt van het schilderij. Alle lijnen die op het werk te zien zijn, verdwijnen naar dat ene punt. Hij leidt daarmee het oog van de kijker naar de belangrijkste plek in de compositie. En in De Vrouw met de Weegschaal is dat haar hand, het hoofdonderwerp van het schilderij. Dit laat zien hoe technisch Vermeer te werk ging. En hoe nauwkeurig hij het verdwijnpunt heeft bepaald.” Aldus Abbie Vandivere.
Overschilderingen
“Vermeer maakte fouten. Dat klinkt misschien schokkend maar het laat juist zijn nauwkeurigheid zien. Hij maakte aanpassingen en wijzigingen in zijn schilderij om tot de perfecte compositie te komen. Hier zijn we achter gekomen door middel van infraroodtechniek. Door deze techniek kunnen we door de bovenste laag verf van het schilderij heen kijken. We zien dus wat de schilder in een later stadium heeft overgeschilderd of heeft toegevoegd.
Op de infraroodfoto van Het Straatje kunnen we goed zien dat Vermeer speelde met zijn compositie. De fouten die hij herstelde noemen we ook wel pentimenti: een Italiaans woord wat zoveel betekent als ‘spijt hebben’. Het rode luik rechtsonder op het werk is er bijvoorbeeld later ingeschilderd. De witte verf van de muur erachter, is op de infraroodfoto goed te zien. En ook de spelende kinderen op de voorgrond zijn over de klinkers heen geschilderd. We zien dus dat Vermeer constant bezig is met het schaven aan zijn compositie. Hij probeert voortdurend dingen uit om zijn werk te perfectioneren. Dit leert ons vooral dat een doek niet in één keer perfect geschilderd hoeft te zijn, maar dat het een kwestie is van altijd kritisch naar het werk blijven kijken.”
Ontwikkeling van Vermeer
“Hoe heeft Vermeer zich ontwikkeld als schilder? Dit is goed te zien wanneer we zijn vroegere met zijn latere werk vergelijken. We kennen Vermeer allemaal vooral van de schilderijen in een huiselijke omgeving met een heel ingetogen beeld. Maar in zijn vroege jaren maakte de schilder vooral religieuze en mythologische werken. Dat is niet het enige verschil, want ook zijn schildertechniek veranderde langzamerhand.
Het verschil tussen een vroege en een late Vermeer is heel goed te zien in de details. Zoals op de foto te zien is in de mouwen van de vrouwen. Links een detail uit het vroege werk ‘Dianne en haar nimfen’ en rechts een later werk ‘De schrijvende vrouw’. In het vroege werk is de mouw heel vloeiend en zacht geschilderd en in het late werk heeft de mouw een blokkige, geometrische stijl. In zijn late werk creëert hij diepte door licht en donker heel duidelijk van elkaar te scheiden. Vermeer schilderde dus steeds scherper en steeds strakker. Alles om nog gedetailleerder te werk te gaan.”
Meer lezen over het kleurgebruik van Vermeer?
Abbie Vandivere over de kleur van Vermeer
Stippentechniek
“Een paar jaar geleden had ik de eer om het Meisje met de Parel te mogen onderzoeken. Wat we daar nu onder andere door weten is dat Vermeer een echte ambachtsman was met veel kennis van zijn materialen, pigmenten en schildertechnieken.
En direct aan het begin van zijn maakproces wist Vermeer zich al te onderscheiden. Zijn onderlagen zijn namelijk heel belangrijk voor het uiteindelijke eindresultaten. Om licht en donker in een schilderij goed te kunnen onderscheiden bracht hij eerst donkere onderlagen aan op de plekken van de schaduw. Die donkere onderlagen geven uiteindelijk meer diepte aan de verf. Op die onderlaag schilderde Vermeer dan met een dunne verf, zodat de onderlaag doorschemert. Bij de lichte plekken van het schilderij gebruikte Vermeer geen onderlaag. Hier schilderde hij direct op de grondering met een dikke verf. Met een grote droge kwast mengde hij dan de lichte en de donkere laag om een zachte overgang te maken.
Daarnaast hebben we ontdekt hoe Vermeer zijn hooglichten aanbracht op het schilderij. Dit zijn de punten waarop het licht het felst op het doek moet ‘schijnen’. De finishing touch van het meesterwerk. Met subtiele stippen dikke witte verf wist Vermeer de geportretteerden tot leven te wekken. Dat is vooral goed te zien in het linkeroog van Het Meisje met de Parel.
In andere schilderijen gebruikte hij voor zijn hooglichten een andere techniek. Dat is wat ik de ‘stippentechniek’ noem. Met een hele fijne penseel bracht Vermeer op het allerlaatste moment stippen aan op zijn werken. In Het Melkmeisje en Het Gezicht op Delft is dat vooral goed te zien. Het brood op tafel van Het Melkmeisje ziet er zo levendig uit door de verschillende stippen die zijn aangebracht. De onderwerpen lijken hierdoor extra scherp, alsof je door een camera kijkt.”
Meer weten over Vermeer? Volg een masterclass van Pieter Roelofs en Abbie Vandivere:
Over De Nieuwe Vermeer
In het tv-programma De Nieuwe Vermeer brengen creatievelingen en professionele kunstenaars uit heel Nederland deze verdwenen werken tot leven. De werken worden beoordeeld door Vermeer-experts Pieter Roelofs en Abbie Vandivere. Een ode aan de iconische schilder, maar vooral ook een ode aan creatief Nederland. Het programma omvat naast een televisieprogramma ook een podcast, VOD-serie én een online expositie. De zes afleveringen van De Nieuwe Vermeer zijn te bekijken via NPO Start. De 12 winnende doeken worden van 20 maart tot en met 4 juni 2023 geëxposeerd in Museum Prinsenhof Delft en het Mauritshuis in Den Haag.
