Paul Rem: ‘Ik heb een eigenaardige voorliefde voor koningen en keizers, zoals Catharina de Grote’
Publicatiedatum: 23 februari 2025
Veel kan ik er niet aan doen, maar ik heb een eigenaardige voorliefde voor koningen en keizers. Waarom? Waarschijnlijk omdat zij meestal bizarre levens hebben geleid. Op één of andere reden kwamen zij op de troon en wilden daar ook graag op blijven zitten. Dus ze profileerden zich nogal stevig. Ze wilden graag de geschiedenis ingaan als een betekenisvol en rechtvaardig monarch. Een hele opdracht, want in het verleden werden zij meestal niet zo oud. Het was dus zaak snel een imago aan te meten. Een echte kampioen op dit vlak was de Russische keizerin Catharina de Grote, die niet nalaat nog steeds van tijd tot tijd in de belangstelling te staan, ook meer dan 200 jaar na haar dood. Een vorstin als Catharina II blijft fascineren. Ze was niet eens een Russin, maar een prinsesje uit een onbeduidend Duits vorstendommetje, die op 16-jarige leeftijd trouwde met de troonopvolger van het Russische rijk.
Keizerin Catharina de Grote
De troonopvolger werd keizer. Maar hij slaagde er niet in het vertrouwen van het leger en het invloedrijke hof te winnen. Het is ook een beetje kinderachtig om als volwassen man met speelgoedsoldaatjes te spelen en het regeren te vergeten. De jonge keizerin Catharina II daarentegen had zich jarenlang voorbereid om te gaan heersen. Het lukte deze ambitieuze vrouw de steun te krijgen van alles en iedereen die er toe deed.
Niet lang na de bestijging van de troon werd keizer (Russisch: tsaar) Peter III van zijn troon gestoten door zijn slimme vrouw. Een paar maanden later vond hij op raadselachtige wijze de dood… Aan de Europese hoven werd als snel bekend dat onze Catharina geen katje was om zonder handschoenen aan te pakken en dat zij niet op geheel legitieme wijze aan de macht was gekomen. Het beste was maar om haar zwart te maken. De verschrikkelijkste roddels dezen in Europa de ronde: ze versleet minnaars, ze bedreef de liefde met haar paard…
Kunstverzameling
Catharina zat dus met een internationaal imagoprobleem. In de 18de eeuw loste je dat op door een kunstverzameling aan te leggen. Het verzamelen van schilderijen en andere kunstvoorwerpen behoorde in Europa al in de eeuwen daarvoor tot de kenmerken van een goed en rechtvaardig vorst, die de tijd, het geld en de smaak had een collectie aan te leggen. Catharina vond dat ze de westerse monarchen moest nadoen of zelfs overtreffen, door ook te gaan verzamelen. Ze had overal (ook in Amsterdam) spionnen die rondneusden naar verzamelaars die hun schilderijen wilden verkopen of laten veilen. Zodra een verzamelaar er mee ophield, sloegen zij uit naam van Catharina de Grote toe.
Inmiddels weten we dat niet alle kunst veilig in Sint-Petersburg aankwam en dat voor de kust van Finland een schip, beladen met Nederlandse kunst, naar de bodem van de Finse Golf zakte… In de loop der jaren groeide Catharina’s verzameling en vulde kunst de zalen van haar paleis de Hermitage.
Grote collectie cameeën
Maar hoewel de keizerin bekend stond om haan honger naar vooral Nederlandse schilderijen, ze had nóg een passie: het bijeenbrengen van de grootste collectie cameeën! Zo’n 10 jaar geleden bouwde ik in de Hermitage in Sint-Petersburg een tentoonstelling op. De werkpauzes vulde ik met ronddwalen door die schitterende paleiszalen.
Eén zaal was alleen al gewijd aan de cameeën van Catharina de Grote. Een camee is een in reliëf gesneden steen. De techniek van het snijden van een voorstelling, en daarbij gebruikmakend van het effect van de kleurlagen in de steen, stamt al uit de klassieke oudheid. Sommige zijn heel klein en moeten met een vergrootglas worden bewonderd, en andere konden zo groot zijn als een handpalm. De keizerin zelf noemde haar steeds groeiende collectie gesneden stenen “bodemloos” en haar hartstocht de mooiste cameeën te verwerven (antiek of nieuw gemaakt), “een ziekte besmettelijk als geelzucht”. Meteen na haar troonsbestijging begon ze al te verzamelen. Net als andere Europese vorsten. Maar Catharina was rijk en eerzuchtig en kaapte de beste cameeën voor de neus van haar gekroonde collega’s weg. Uiteindelijk bezat zij tienduizenden cameeën, die bewaard werden in speciaal gemaakte laden- en vitrinekasten.
Mocht u nieuwsgierig zijn geworden naar cameeën en wilt u net als Catharina de Grote ook een aankoop willen doen, maar schrikt u terug voor de prijs: er zijn heel charmante in schelp gesneden cameeën in de handel. Dus als u zich een vorst wil voelen, dan kunt u eigenlijk niet zonder een camee of 2!
De Gezonken Meesters
In het crossmediale programma De Gezonken Meesters staan 6 Nederlandse meesterwerken centraal die verloren zijn gegaan met het zinken van schip Vrouw Maria in 1771. Dit is het schip waarop Catharina de Grote haar verworven kunstschatten op laat verslepen naar Sint-Petersburg. Het schip zal daar alleen nooit aankomen. De kunstschatten liggen al meer dan 250 jaar in het ruim van het wrak op de zeebodem.
Paul Rem is architectuur- en kunsthistoricus en conservator op Paleis Het Loo. Hij is bestuurslid van diverse musea, internationaal erkend expert ‘Oude meubelen’ en lid van het ‘TEFAF vetting committee’. Regelmatig schuift hij aan als tafelgast in Tijd voor MAX. Maak ook eens een stadswandeling langs de Nederlandse bouwkunst met Paul Rem. Lees hier al zijn columns.
(Foto: © Rijksmuseum)
