Emma, de koningin van de thema-kerstboom

Vroeger was het allemaal zo simpel en overzichtelijk: de kerstboom in het Nederlandse huisgezin was groen en was versierd met echte brandende kaarsjes of mij kaarsjes van elektra. Wel zo veilig. De zilveren slingers en kerstballen konden worden gecombineerd met geleurde figuurtjes, waarbij het kerkje, de paddenstoel en de dennenappel niet ontbraken. Totdat de commercie toesloeg en ons werd voorgeschreven dat zo’n traditionele boom helemaal niet gewenst was. Elk jaar een nieuw thema: een geheel gouden boom, een paarse, een boom met dierfiguurtjes, een boom op zijn kop aan het plafond… Maar of deze trends allemaal zo nieuw zijn, is de vraag. Koningin Emma besloot al in 1880 dat de kerstversiering op Paleis Het Loo sterk aan restyling toe was!

Feest van het vertrouwde ritueel

Kerstmis 1880 betekende de tweede kerstviering van de jonge koningin in haar nieuwe land. Begin 1879 was de reeds bedaagde koning Willem III, een weduwnaar zonder zicht op een geschikte troonopvolger, met de jonge Duitse prinses getrouwd. Wat koningin Emma tijdens haar eerste kerstviering in aan het Nederlandse hof heeft aangetroffen is niet bekend, maar tevreden was zij niet. De viering van kerst met een versierde kerstboom lijkt een Duitse traditie geweest te zijn. De Duitse echtgenotes en echtgenoten van de regerende Engelse koningen en koninginnen namen dit gebruik uit hun land mee naar de Britse paleizen. De grote motor achter de kerstboomtraditie in Engeland was prins Albert, de man van koningin Victoria, zo halverwege de negentiende eeuw. Maar het Huis Oranje-Nassau kent óók veel Duitse invloeden. Zo was de achttiende-eeuwse prins Willem V getrouwd met het lievelingsnichtje van koning Frederik de Grote van Pruisen. Ook 2 van hun kinderen trouwden met Duitse adel en de kinderen van koning Willem I eveneens. Geen wonder dat dan familiegebruiken op generaties worden overgedragen. Maar veel is daarover niet bekend. Kerst is immers het feest van het vertrouwde ritueel? Dat leg je niet vast, maar dat keert elk jaar weer terug, het liefs op de bekende, vanzelfsprekende manier.

Familietraditie

Maar terloops lees je in de briefwisselingen tussen ver uit elkaar wonende Oranjes, dat kerstgroen een vertrouwd verschijnsel was. Toen in 1795 de spanningen tussen de Patriotten en Prinsgezinden zo hoog opliepen dat de stadhouderlijke familie zich genoodzaakt voelde ons land te ontvluchten, leefden de Oranjes lange tijd verspreid van elkaar in ballingschap. Ook met Kerstmis in 1811 waren de Oranjes niet verenigd. De oudste zoon van Willem V, de latere koning Willem I, haalde op kerstdag in een brief aan zijn moeder herinneringen op aan de vroegere kerstvieringen in aan het stadhouderlijke hof omstreeks 1770. Hij herinnerde zich hoe zijn zusje Louise, op de arm van haar moeder, genoot van de vele lichtjes. In zijn brief sprak de prins weliswaar niet expliciet van een kerstboom, maar het is wel goed mogelijk dat hij daar op doelde, en werd de kerstboom een echte familietraditie.

Sprookjesachtig

Maar hoe de ‘Oranje-kerstboom’ er vóór koningin Emma er ook uitzag, de koningin vond dat ze moest ingrijpen! Bij het versieren van de bomen werd Emma terzijde gestaan door haar hofdames en kamervrouwen, haar kleedster, een lakei en een behanger. In de grote zaal van Het Loo stond een reusachtige kerstboom op de vloer, die tot aan het hoge plafond reikte. Duizenden kaarsjes en door de koningin hiervoor uit Duitsland meegebrachte, waarschijnlijk glas-geblazen en verzilverde versieringen, zorgden voor een tot dan toe ongekend feestelijk effect. Links en rechts van deze grote boom stonden 2 kleinere bomen op tafeltjes, zonder versieringen maar beladen met kaarsjes. Vervolgens stonden wat meer naar achteren, bij de vensters, 2 middelgrote bomen op lage tafels. Bij deze bomen waren de kaarsjes vanwege het brandgevaar weggelaten. Wel waren de takken bedolven met watten en met “zilveren ijskegels, zilverdraad en zilveren ornamenten”. Kortom: het beeld van een besneeuwde en bevroren boom. In een brief naar haar familie schreef een hofdame op Het Loo; “De Koningin werkte zelf druk mee en geneerde zich niet om tusschenbeiden ook op het trapje te klimmen als zij er anders niet goed bij kon en u begrijpt dat er een zeer gezellig Duitsch gebabbel was”. Toen aan het begin van kerstavond het koninklijk gezin en hun gevolg bijeen waren, ging het koninklijk paar voor, om via de Grote Trap de dubbele deuren van de zaal te openen. De aanblik van de zaal moet sprookjesachtig zijn geweest!

Onderhevig aan veranderingen

Toch veranderde de mode later weer. Zo werd aan het hof in de twintigste eeuw asbest-vlokken gebruikt als ‘sneeuw’ op de groene dennentakken. Want ja, asbest vatte geen vlam en dus was het veilig… Op Paleis Soestdijk zag prins Bernhard het als zijn taak (net als de Duitse echtgenoot van koningin Victoria) de boom te versieren. Om een lange stok op 2 stoelen werden eindeloos veel zilveren sliertjes gelegd, die de prins geduldig, één voor één, over de takken drapeerde. Ook de boom die prinses Margriet versierde in haar woning op Paleis Het Loo, zag er zo uit, als een bevroren boom die van buiten naar binnen was gehaald. Dus een traditie, ook die van de kerstboom, is altijd onderhevig aan veranderingen.