Wie is nog te vertrouwen?

Vorige week werd de wereld opgeschrikt door de dubbele aanslag van Tobias Rathjen in de stad Hanau. In 2 waterpijpcafé’s richtte de 43-jarige Duitser een bloedbad aan; hij schoot daar 9 bezoekers dood en vervolgens zijn moeder en zichzelf. Mij sloeg de schrik om het hart, natuurlijk in de allereerste plaats vanwege die afschuwwekkende terreurdaad, maar ook door wat er daarna gebeurde op sociale media.

‘Haat is vergif’

In heel Duitsland gingen mensen de straat op om uiting te geven aan hun verdriet en verslagenheid. De Duitse bondskanselier Merkel gaat ervan uit dat de dader een terroristisch motief had; alle 9 doden in de shishalounges waren van buitenlandse afkomst en in een videoboodschap deed de dader verwarde, maar onmiskenbaar nationalistische uitspraken. “Racisme is haat, haat is vergif. Dit vergif is verantwoordelijk voor veel misdrijven”, zei Merkel, die zich uitsprak tegen iedereen die de Duitse maatschappij probeert te splijten.

Geen middel bleef onbenut

En dat laatste ging nu juist onverdroten voort op sociale media. Wat heet, het leek alsof de haatzaaiers in deze verschrikkelijke daad nieuwe munitie hadden gevonden om hun politieke tegenstanders zwart te maken. En geen middel werd daarbij onbenut gelaten. “De dader was een rechts-extremist, zo zie je maar waar vreemdelingenhaat toe kan leiden”, beweerde de één. “Hij is opgegroeid in een ‘groenlinks’-nest, kijk wat daarvan komt”, stelde de ander. “De ‘massa-immigratie’ is de schuld.” “De motieven waren niet politiek, de dader was geestesziek.” Al gauw werden bij ons allerlei Nederlandse politici en hun gedachtengoed erbij gehaald; zowel ter linker- als ter rechterzijde werden zij ter verantwoording geroepen.

Mist van feiten en onwaarheden

Maar het ging nog veel verder in de reacties op sociale media: er werd gesuggereerd dat er 3 schutters waren, dat er sprake zou zijn van geheime internationale complotten, dat de zogenoemde ‘lone wolves’ met elkaar contact zouden hebben, dat de overheid er belang bij zou hebben geen nader onderzoek in te stellen en ga zo maar door. En natuurlijk werden mensen die een afwijkende mening verkondigden verketterd als verspreiders van nepnieuws. Kortom, er werd een rookgordijn van feiten, claims, onwaarheden, insinuaties, meningen, verdachtmakingen en vuilspuiterij opgeworpen.

Tragisch dieptepunt

En dat op een moment dat schreeuwde om rouw en bezinning. Dieptepunt was voor mij een foto op Twitter van een zogenaamde ‘tegendemonstratie’ waarin de deelnemers met portretfoto’s liepen van ruim 3.000 (een verzonnen getal) Duitse autochtone slachtoffers van islamterrorisme. Een fakebericht, zo werd al snel duidelijk.

Sociale media steeds meer gebruikt

Waarom gebruik ik deze column om te ageren tegen nepnieuws, zult u zich wellicht afvragen. Kort voor die dramatische aanslag in Duitsland kwam het Centraal Bureau voor de Statistiek naar buiten met nieuwe cijfers over het gebruik van sociale media in ons land. Dat heeft werkelijk een enorme vlucht genomen onder ouderen. Vooral 65- tot 75-jarigen maken steeds meer gebruik van sociale media. In 2019 zei 76 procent van de ondervraagden in deze leeftijdscategorie actief te zijn geweest op sociale media, 5 jaar eerder was dat nog 40 procent. Ook het socialemediagebruik onder 75-plussers is toegenomen van 13 naar 40 procent. Vrijwel iedereen in de leeftijdsgroep van 12 tot 55 jaar maakt gebruik van sociale media (95 procent of meer). Onder 55- tot 65-jarigen bedroeg het socialemediagebruik vorig jaar 89 procent.

Daar trap je toch niet in?

Meer dan de helft van de mensen in Nederland vertrouwt sociale media niet als nieuwsbron, bleek uit een onderzoek van NU.nl in het voorjaar van 2019. Kranten, televisie en nieuwsapps worden daarentegen wel als betrouwbaar gezien. Dus waar maak ik me druk om? Sociale media als nieuwsbron worden door 56 procent van de mensen gewantrouwd. Toch zegt 1 op de 5 ondervraagden (maar liefst 21 procent) wél op sociale media te vertrouwen als nieuwsbron. Bijna een derde van de ondervraagden (32 procent) meent dat ze nepnieuws direct van het echte kunnen onderscheiden. Dat zou ik ook zeggen als het mij werd gevraagd. Natuurlijk herken ik nepnieuws. Fake nieuws, daar trap je toch niet in?!

Onderscheid wordt steeds moeilijker

Maar het wordt steeds moeilijker om nieuws en nepnieuws van elkaar te onderscheiden. Door voortschrijdende technieken (‘deep fake’) en de vluchtigheid van sociale media is het niet altijd gemakkelijk om kritisch te kijken naar informatie. Als je een bericht ziet heb je daar meestal gelijk onbewust een oordeel over. Is het interessant? Is het waar of niet? Door dit onbewuste oordelen trap je eerder in een nepbericht dat je eigen mening bevestigt. Ook denk je eerder dat iets waar is, als veel mensen het leuk vinden of delen. En sociale media werken zo, dat je vaker berichten te zien krijgt waar je het mee eens bent dan berichten met afwijkende visies. Makers en verspreiders van nepnieuws spelen hier slim op in. Ze bevestigen bestaande meningen en vooroordelen en zetten nepaccounts in om hun berichten extra populair te laten lijken. Ze gebruiken allerlei psychologische technieken om lezers te proberen te overtuigen.

Gevaar voor de democratie

Een democratische samenleving werkt alleen wanneer de burgers voorzien worden van betrouwbare informatie. Als dat wegvalt, kunnen zij bijna onmogelijk politieke beslissingen nemen. Nepnieuws kan ook onrust veroorzaken in de maatschappij. Nepnieuwsmakers zetten mensen tegen elkaar op. Ze kiezen voor extremere onderwerpen en spelen in op emoties, zoals angst voor vreemdelingen. En daar kan ik me soms best zorgen om maken.