12 september 1944: Mesch, het eerste bevrijde dorp in Nederland

Op 12 september 1944 nemen Amerikaanse soldaten het Limburgse kerkdorp Mesch in aan de Nederlands-Belgische grens. Het is de eerste Nederlandse plaats die van de Duitse bezetter is bevrijd. Door de snelle geallieerde opmars na D-Day in juni 1944, lijkt de bevrijding van ons land aanstaande. Het duurt echter nog 8 maanden, inclusief een tweede hongerwinter, totdat heel Nederland in mei 1945 is bevrijd.

Met succes openen de geallieerden op 6 juni 1944 een Tweede Front met de amfibische aanval op de kust van Normandië. De geallieerde opmars richting het noorden verloopt voorspoedig. Zo voorspoedig, dat de geallieerde legerleiding regelmatig niet weet waar hun troepen zich bevinden. Er zijn optimisten die denken dat de oorlog met kerst 1944 voorbij zal zijn. Dat dit een veel te rooskleurig beeld is, blijkt uit het feit dat in dat jaar nog zware gevechten uitbreken tijdens onder andere de Slag om de Ardennen, het laatste grote Duitse offensief aan het westfront.

Dolle Dinsdag

Dat rooskleurige beeld wordt gevoed door wel zeer optimistische berichten via Radio Oranje. Loe de Jong spreekt over de zender van “de snel naderende ineenstorting van Duitsland”. Koningin Wilhelmina doet ook een duit in het zakje: “Gij weet dat de bevrijding voor de deur staat”, verkondigt zij stellig 3 dagen later via Radio Oranje. Premier Gerbrandy verkondigt per abuis op 4 september dat geallieerde legers de Nederlandse grens zijn overgestoken. Daardoor ontstaat de volgende dag de zogenaamde Dolle Dinsdag: veel Nederlanders zijn in feeststemming en maken zich op om de geallieerden te begroeten. Duitsers en NSB’ers slaan op de vlucht. Radio Oranje komt op 5 september met het bericht naar buiten dat Breda is bevrijd. In werkelijkheid blijkt niet Breda, maar de Belgische stad Antwerpen te zijn verlost van de Duitsers.

Koningin Wilhelmina.

Begin september 1944 bevinden zich 3 geallieerde legers in België, te weten het Eerste Canadese Leger, dat zich op 5 september in Oostende bevindt en het Britse Tweede Leger dat op 4 en 5 september Brussel en Antwerpen bevrijdt. Op 5 september neemt het Amerikaanse Eerste Leger Namen in. Een week later passeren de Amerikanen de Nederlandse grens. De opmars van de Britten, Canadezen en Amerikanen loopt echter spaak vanwege benzine- en munitiegebrek.

2 Amerikaanse eenheden, de 30e infanteriedivisie ‘Old Hickory’ en de 2e pantserdivisie ‘Hell on Wheels’, weten de opmars voort te zetten. Zij hebben nog genoeg brandstof en willen zoveel mogelijk van de Maasoevers in handen krijgen, om een betere uitgangspositie te creëren voor een mogelijke aanval op het Duitse Ruhrgebied.

De bevrijding van Mesch

Het Limburgse plaatsje Mesch is een schilderachtig dorp aan de Voer, een zijrivier van de Maas. Deze rustieke omgeving is in 1944 de plek waar de eerste gevechten tijdens de Tweede Wereldoorlog op Nederlands grondgebied plaatsvinden. Op de avond van 11 september trekken Duitse soldaten vanuit de Voerstreek in België naar Mesch. Ze hebben wagens met materiaal bij zich, die in het weiland achter het huis van het café van de familie Van Hoven aan de Grijze Graaf worden geplaatst. De Duitsers richten het café in als veldhospitaal en geven de eigenaar en zijn familie de opdracht zich te verschuilen in de kelder. Het café is in handen van de dan 38-jarige Lisa van Hoven en haar man. Ze hebben geen idee wat hen te wachten staat. “We hoorden in de verte schoten, maar wat er aan de hand was, wisten we niet. Een Duitse soldaat kwam ons waarschuwen dat de wagens opgeblazen zouden worden. Ik was doodsbang”, aldus Lisa van Hoven in 1994.

Sint Pancratiuskerk in Mesch.

De schoten en het kanongebulder komen langzaam dichterbij. In de vroege ochtend worden de materiaalwagens met een enorme klap vernietigd. De gevechten gaan nog uren door. De Duitsers hebben vanaf de heuvel achter het huis een goed uitzicht op de Voerstreek. In het café worden de gewonden verzorgd.

‘Welkom in Holland’

Om ongeveer 10.00 uur zijn de Duitsers verslagen. De familie Van Hoven blijft dan nog in de kelder, terwijl schoolmeester Jef Warnier, die aan de overkant woont, nieuwsgieriger is. Hij heeft de hele nacht met zijn familie in de kelder gezeten. Warnier: “Op de speelplaats van de school stond een mitrailleur opgesteld en we hoorden hoe er geschoten werd. Plotseling werd het stil. Toen ik ging kijken zag ik een Duitse soldaat met zijn armen in de lucht staan. Hij werd door een Amerikaan onder schot gehouden. Het enige dat ik kon zeggen was: ‘Welkom in Holland’.” Jef Warnier is daarmee de eerste bevrijde Nederlander.

Rond het middaguur is het hele dorp bevrijd. De familie Van Hoven komt uit de kelder en ziet dat het hele café is bezaaid met verband en scharen en dat alles onder het bloed zit. Van Hoven: “In de wei achter het café moet de ravage door de opgeblazen wagens nog erger zijn geweest, maar ik durfde niet te gaan kijken.” Als een groot deel van de rommel is opgeruimd, nemen Amerikaanse officieren hun intrek in het café. Van Hoven: “Ze waren heel vriendelijk. Aan de overkant van de weg werd een keukenwagen opgesteld en we kregen chocolade en we mochten mee-eten.”

Mesch, Noorbeek of Mheer als eerste bevrijd?

Enkele uren na de bevrijding van Mesch bereiken andere geallieerde soldaten Noorbeek, een dorp dat enkele kilometers verderop ligt. Toch noteert Drs. Loe de Jong in zijn standaardwerk ‘Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog’ Noorbeek als eerst bevrijde plaats in Nederland. De reden hiervoor is als volgt: Mesch is in 1943 bij Eijsden gevoegd en is op het moment van de bevrijding geen gemeente meer. Eijsden is een dag later bevrijd en de bevrijding van Mesch is in de officiële stukken niet terug te vinden.

Medewerkers van Radio Oranje v.l.n.r.: H.W Sandberg, Jan v Os, J. Pearl, H.J. vd Broek, Drs. Lou de Jong, L. Fas, H. Reijneke van Stuwe, A den Doolaard en George Sluizer.

In de archieven van de toenmalige gemeente Noorbeek bevinden zich documenten waaruit blijkt dat de burgemeester om 17.30 uur de Nederlandse vlag op het gemeentehuis uitsteekt. Er wordt aan de rand van het dorp nog wel geschoten. Vervolgens stuurt burgemeester Nahon als eerste een telegram aan de koningin: “Aan Hare Majesteit Koningin Wilhelmina. Als eerste bevrijde gemeente in Limburg op 12 Sept. 1944 17 uur 30 zenden burgemeester en inwoners van de gemeente Noorbeek Uwe Majesteit, het Prinselijk Paar en de Prinsesjes, de meest oprechte wensen toe en betuigen U aanhankelijkheid en trouw. Wij verbreiden met ongeduld Uw behouden terugkeer in het vaderland.”

Welke plaats in Nederland mag nu met de eer strijken als eerste bevrijde plaats? Zowel in Mesch als in Noorbeek staan monumenten ter herinnering aan de bevrijding, waarop wordt gesteld dat zij de eerst bevrijden zijn. Het wordt nog ingewikkelder als ook de gemeente Mheer claimt dat zij als eersten de Amerikanen hebben mogen begroeten. Ongeveer 2,5 uur later dan het telegram van de burgemeester van Noorbeek, stuurt de burgemeester van Mheer namelijk een telegram aan de koningin met soortgelijke tekst als die van Noorbeek. Op het moment van het versturen van het telegram van de burgemeester van Noorbeek wordt er in die gemeente nog gevochten, terwijl Mheer op het moment van het versturen van het telegram helemaal is bevrijd.

De onduidelijkheid over welke gemeente zich het eerst bevrijd mag noemen, kenschetst de chaotische situatie van dat moment. In België is zelfs een dorp met 2 monumenten waarop verschillende bevrijders worden genoemd.

Jef Wetsels uit Moerslag was één van de pioniers op het gebied van studie naar de bevrijding van de grensstreek. Volgens hem is de claim van Mesch als eerst bevrijde dorp de juiste: het wordt ondersteund door Amerikaanse oorlogsjournaals uit die tijd. Hij woont in 1944 bij zijn ouders op de boerderij in Moerslag. Wetsels: “De bevrijding kwam stilletjes dichterbij. Op 8 en 9 september viel Luik. De kanonnen daar kon je horen. Toen ik op de 12e de koeien had gemolken en had ontbeten, hoorde ik geweervuur uit de richting van Mesch. Dat was iets heel bijzonders. Je hoorde het gevecht. Geen lange halen met de mitrailleur. Maar korte schotenwisselingen, waarna soldaten weer in de dekking gingen.”

Mesch is dus de eerste plaats in Nederland die zich bevrijd mag noemen, ook al is het dorp in 1943 bij Eijsden gevoegd. Vanuit Noorbeek stuurt de burgemeester het eerste bevrijdingstelegram aan de koningin, ook al wordt er nog gevochten. En Mheer is de eerste Nederlandse gemeente die helemaal is bevrijd van de Duitsers.

De Amerikanen rukken op naar Maastricht en Gulpen. Maastricht mag zich 2 dagen later de eerste bevrijde stad in Nederland noemen. Het duurt nog tot 5 mei 1945, als de Duitse capitulatie officieel is, dat heel Nederland zich bevrijd mag noemen.

Festiviteiten rondom de bevrijding

Donderdag 12 september 2019 starten rondom Maastricht festiviteiten om 75 jaar vrijheid te vieren. Estafettelopers brengen die donderdag het bevrijdingsvuur uit Caen (Normandië) naar Mesch. Bij de ontsteking van het vuur op het bevrijdingsmonument zijn veteranen en onder meer de Amerikaanse ambassadeur Pete Hoekstra. Daarna zijn tal van activiteiten. Zo rijdt een colonne oude legervoertuigen Mesch binnen via dezelfde veldweg die de Amerikaanse Old Hickory Divisie in 1944 gebruikt heeft. De divisie heeft ook Maastricht 75 jaar geleden bevrijd.

Op vrijdag 13 september hebben de Amerikanen het oostelijk deel van Maastricht (Wyck) bevrijd, op 14 september is de divisie met bootjes de Maas overgestoken om de rest van Maastricht te bevrijden. Op de plek waar dat gebeurd is staat nu het Old Hickory Monument, waar zaterdag 14 september kransen worden gelegd. Ook wordt het bevrijdingsvuur per sloep over de Maas naar het westen van Maastricht gevaren en worden de Amerikaanse bevrijders gehuldigd met onder andere een parade en het overvliegen van oude vliegtuigen. Zondag 15 september is er op de Amerikaanse begraafplaats in Margraten een Liberation Concert, voorafgegaan door een Vrijheidsmars door schoolkinderen van Maastricht naar Margraten.

(Bron: Trouw.nl, NRC.nl, Tweedewereldoorlog.nl, Grueles.nl, Oorlogsbronnen.nl, L1.nl, Wegnaardebevrijding.nl, Wikipedia)