NAVO: 70 jaar bondgenootschap tussen West-Europa en Noord-Amerika
Op 4 april 1949 ondertekenen de Verenigde Staten, Canada en 10 Europese landen waaronder Nederland het Noord-Atlantisch Verdrag in Washington. Dit militaire verdrag regelt de wederzijdse verdediging en samenwerking tussen de ondertekenaars. Het is in eerste instantie bedoeld als blok tegen de communistische landen in het Oostblok. Als gevolg van het ondertekenen van het Noord-Atlantisch Verdrag wordt de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, de NAVO, opgericht, nu 70 jaar geleden.
Na de Tweede Wereldoorlog liggen grote delen van Europa in puin. Tientallen miljoenen burgers en soldaten zijn gedood of gewond. Er heerst honger en mensen zijn op de vlucht. Veel West-Europese landen zijn economisch uitgeput en militair zwak. De communistische Sovjet-Unie daarentegen is als overwinnaar uit de oorlog gekomen en haar legers domineren de staten in Oost- en Centraal Europa. In 1948 hebben communisten, gesteund door Moskou, hun macht gevestigd in de regeringen van deze staten en worden niet-communistische politieke activiteiten onderdrukt. In West-Europese landen en in de Verenigde Staten wordt gevreesd voor de opkomst van het communisme.
IJzeren Gordijn
“Van Stettin aan de Oostzee tot Triëst aan de Adriatische Zee, is een ‘ijzeren gordijn’ neergelaten dwars door het Europese continent. Achter die lijn liggen alle hoofdsteden van de oude staten van Centraal- en Oost-Europa. Warschau, Berlijn, Praag, Wenen, Boedapest, Belgrado, Boekarest en Sofia; al deze beroemde steden en de bevolkingen eromheen, liggen binnen de Sovjetsfeer en zijn alle in één of andere vorm onderworpen, niet alleen aan de Sovjetinvloed, maar in grote en steeds grotere mate aan directe beheersing door Moskou.” Deze beroemde woorden spreekt de voormalige premier van Groot-Brittannië Winston Churchill uit in een toespraak in 1946 over de expansiedrift van de Sovjet-Unie. In eerste instantie wordt hij door velen niet serieus genomen, later blijkt dat hij het bij het juiste eind heeft gehad. Churchill doelt op de tweedeling van Europa in een kapitalistisch Westen en een communistisch Oosten. Beide zijden staan aan de vooravond van de Koude Oorlog.
De samenwerking tijdens de oorlog tussen het Westen en de Sovjet-Unie is compleet ten einde. Beide zijden richten in het bezette Duitsland een eigen zone op, waardoor uiteindelijk de Bondsrepubliek ontstaat alsmede de DDR.
Trumandoctrine, Marshallplan en containmentpolitiek
In 1947 voert de Amerikaanse president Truman de zogenaamde Trumandoctrine in, een buitenlands beleid dat erop is gericht de expansiepolitiek van de Sovjet-Unie een halt toe te roepen. De doctrine behelst hulp aan landen die worden bedreigd door het communisme. Historici zien in de doctrine het begin van de Koude Oorlog. De 1e hulp gaat naar Griekenland en Turkije, om daar het dreigende communisme te bestrijden. Dit buitenlands beleid leidt er mede toe dat in 1949 de NAVO wordt opgericht. Daarnaast voeren de VS in 1948 het Marshallplan in, om West-Europese staten financieel te helpen en het communisme te bestrijden.
Containmentpolitiek is een onderdeel van de Trumandoctrine. Het Engelse ‘containment’ kan worden vertaald als ‘indamming’: het doel is om de verspreiding van het communisme ‘in te dammen’. De Amerikanen vrezen de communistische dreiging en steunen landen die bang zijn omver te worden gelopen door de communisten. Door deze indammingspolitiek wordt een verdedigingsgordel gevormd tegen communistische landen. Als gevolg van deze politiek voeren de VS later oorlogen in Korea en Vietnam om een domino-effect tegen te gaan, zodat niet het ene na het andere land onder het communistisch juk valt.
De Sovjet-Unie ziet de uitbreiding van zijn invloedssfeer echter geheel anders. Zij willen om de Sovjet-Unie een bufferzone in Oost-Europa vormen, om eventuele aanvallen vanuit het Westen te kunnen opvangen en willen alleen communistische regimes aan hun landsgrenzen. Rusland is tijdens de Napoleontische oorlogen door Frankrijk aangevallen, tijdens de Eerste Wereldoorlog door Duitsland en tijdens de Tweede Wereldoorlog door nazi-Duitsland. De Sovjet-Unie ziet de expansie in Oost-Europa als verdediging, het Westen ervaart die expansie als bedreigend van aard.
Praagse Coup en blokkade Berlijn
Als gevolg van het Verdrag van Brussel in 1948 besluiten Groot-Brittannië, Frankrijk, Nederland, België en Luxemburg tot militaire samenwerking. Uiteindelijk zal dit bondgenootschap opgaan in de NAVO, NATO in het Engels. Deze landen en later de Bondsrepubliek Duitsland en Italië zullen in 1954 de West-Europese Unie vormen, een militair samenwerkingsverband dat tot 2011 bestaat. De macht van de West-Europese Unie is echter nooit groot geweest.
Pact van Brussel, waarbij vertegenwoordigers van Groot-Brittannië, Frankrijk, Nederland, België en Luxemburg besprekingen voeren, die worden besloten met de opstelling van een verdrag, dat voorziet in een samenwerking op politiek, militair en economisch gebied.
Na de hongerwinter van 1947 besluit de Tsjecho-Slowaakse regering hulp te vragen aan de VS. Die gaan daarmee akkoord, op voorwaarde dat het land uit de invloedssfeer van de Sovjet-Unie blijft. Tsjecho-Slowakije aanvaardt maar moet van de hulp afzien vanwege druk uit Moskou. Het ministerie van Justitie van Tsjecho-Slowakije wordt geleid door communisten. Zij komen begin ’48 een ‘fascistisch complot’ op het spoor en zuiveren leger, politie en justitie van niet-communisten. Als gevolg hiervan nemen 12 niet-communistische ministers ontslag, om nieuwe verkiezingen af te dwingen. Uit angst voor een Sovjetinval vervangt de president echter alleen de ministers door communisten en wordt het één-partijsysteem ingevoerd. Vanaf dat moment is Tsjecho-Slowakije communistisch. Het laatste Oost-Europese land dat communistisch zal worden. Dit wordt de Praagse Coup genoemd. Europa en Noord-Amerika reageren geschokt op de makkelijke wijze waarop het democratische Tsjecho-Slowakije overgaat in een communistische staat en daarmee een vazal wordt van Moskou.
Praagse coup
In 1948 blokkeert de Sovjet-Unie tevens Berlijn, waardoor een luchtbrug moet worden gevormd om de Berlijners van voedsel en medicijnen te voorzien.
NAVO en Warschaupact
De Amerikanen en West-Europeanen zien daarom al snel in dat, om aan het uitbreidende communisme in Europa een halt toe te roepen, een meer gevreesde alliantie is vereist. Dat wordt de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie, de NAVO. Op 4 april 1949 ondertekenen de Verenigde Staten, Canada, Nederland, België, Luxemburg, het Verenigd Koninkrijk, Italië, Denemarken, Frankrijk, IJsland, Noorwegen en Portugal het verdrag. De eerste secretaris-generaal wordt de Brit lord Ismay. De secretaris-generaal is altijd een Europeaan. Nederlandse secretarissen-generaal zijn Dirk Stikker in de jaren 60, Joseph Luns in de jaren 70 en 80 en Jaap de Hoop-Scheffer van 2004 tot 2009. Het eerste hoofdkwartier komt in Parijs. In 1967, als Frankrijk zijn krijgsmacht uit de NAVO terugtrekt, wordt Brussel het hoofdkwartier. In 1952 wordt de Alliantie uitgebreid met Griekenland en Turkije, in 1955 met West-Duitsland.
Minister van buitenlandse zaken, Mr. D.U. Stikker tekent het statuut voor de oprichting van de NAVO.
Doordat West-Duitsland lid wordt van de NAVO, besluiten alle communistische landen van het Oostblok, op Joegoslavië na, het Warschaupact op te richten als tegenhanger van de NAVO. Dit pact bestaat tussen 1955 en 1991. Na de val van de Muur in 1991, richten Rusland en 5 andere voormalige staten van de Sovjet-Unie de Collectieve Veiligheidsverdragorganisatie op, de huidige tegenhanger van de NAVO.
Tot de val van de Muur zal Europa verkeren in een impasse die wordt gesymboliseerd in de bouw van de Muur in 1961.
Artikel 5 is het belangrijkste artikel van het handvest van de NAVO. Het behelst dat een aanval op één van de NAVO-landen door de anderen zal worden opgevat als een aanval op allen en dat alle landen zullen samenwerken om die aanval af te weren. Artikel 5 is tot op heden éénmaal van toepassing geweest, na de terreuraanslagen op de VS op 11 september 2001.
De NAVO tijdens de Koude Oorlog
Vanaf 1949 is de Sovjet-Unie in staat tot het maken van atoomwapens. Het Oostblok weet meer militairen op de been te brengen dan de NAVO. Een belangrijke pijler van de NAVO is daarom de afschrikking met nucleaire wapens. Vanaf 1957 worden deze wapens in Europa gestationeerd. De Britten blijven controle houden op hun nucleaire wapens, maar brengen die wel onder bij de NAVO. De Franse nucleaire wapens blijven volledig onder controle van Frankrijk.
NAVO-vergadering 1950
In de jaren 60 heerst er een patstelling in Europa. Van 1967 tot 1979 is een tijdperk van relatieve ontspanning: de VS en de Sovjet-Unie sluiten overeenkomsten over het beperken van nucleaire wapens. Dat era komt ten einde als de Sovjet-Unie in 1979 Afghanistan binnenvalt en als in 1981 Ronald Reagan de Amerikaanse president wordt. De NAVO komt tot het zogenaamde dubbelbesluit als reactie op het plaatsen van de Sovjet-Unie van SS-20 raketten: er worden 572 middellange afstandsraketten in West-Europa geplaatst en tegelijkertijd krijgt de Sovjet-Unie het aanbod om over beperkingen van nucleaire wapens te onderhandelen. In heel West-Europa gaan mensen de straat op tegen die plaatsing in West-Europa. In Nederland demonstreren in Amsterdam en Den Haag honderdduizenden mensen. In 1987, als Michael Gorbatsjov in de Sovjet-Unie aan de macht is, sluiten de VS en de Sovjet-Unie het INF-verdrag waardoor de raketten nooit op Nederlands grondgebied zijn geplaatst. De Sovjet-Unie valt in 1991 uiteen. De oorspronkelijke bestaansreden van de NAVO is daarmee verdwenen.
De NAVO na de Koude Oorlog
Als de Koude Oorlog voorbij is, is de samenwerking gericht op het beschermen van bondgenoten tegen moderne dreigingen als het terrorisme en het vormen van een politiek verbond van vrije staten. Na de val van de Sovjet-Unie wordt een aantal voormalige Sovjetstaten lid van de NAVO. Inmiddels is de relatie met Rusland dusdanig verslechterd dat de verdediging tegen dreiging van een staat of een systeem weer belangrijker is geworden.
Het is president Trump die de NAVO-landen waarschuwt meer uit te geven aan defensie en die dreigt de Amerikaanse bestedingen desnoods te verlagen als de Europeanen niet dieper in de buidel tasten. Er is afgesproken om 2 procent van het bruto binnenlands product aan defensie te spenderen en niet elke Europese lidstaat houdt zich aan die afspraak. In 2018 zegt de president meerdere malen dat de NAVO niet meer van deze tijd is, om dan op de top in Brussel van dat jaar te verklaren dat de NAVO “heel belangrijk” is.
De rol van de NAVO lijkt nog lang niet uitgespeeld. Met de oorlog in Syrië, de dreiging van terrorisme, cyberaanvallen, de veranderde relatie met Rusland en de verspreiding van nepnieuws via sociale media zijn er nog dreigingen genoeg voor onze collectieve bescherming waarvoor de NAVO garant staat.
Meer beelden van vroeger zien? Neem eens een kijkje in het online archief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
(Bron: Britannica.com, Europa-nu.nl, RTLZ.nl, AD.nl, NATO.int, Tiogatours.nl, Wikipedia.)