We gebruiken veel meer zand dan we denken, maar nu dreigt een zandtekort: wat merken we er in Nederland van?

Er dreigt een wereldwijd tekort van de op 1 na meest gebruikte grondstof ter wereld, na water. Want de wereldwijde zandvoorraad dreigt langzaam maar zeker op te raken. Waarom hebben we eigenlijk zoveel zand nodig? En heeft dit potentiële wereldwijde zandtekort ook gevolgen voor Nederland?

Waar gebruiken we zand voor?

Zand is dus de op 1 na meest gebruikte grondstof ter wereld, voornamelijk ingezet bij de bouw van woningen en de aanleg van wegen. Het is één van de hoofdingrediënten van beton en glas, waar het merendeel van de Nederlandse huizen van gebouwd is. Daarnaast zitten er piepkleine hoeveelheden zand in andere producten, zoals smartphones, zonnepanelen, computerchips, shampoo en ook tandpasta.

Waarom dreigt er een wereldwijd zandtekort?

Maar er dreigt inmiddels een zandtekort, hebben de Verenigde Naties in 2022 al aangestipt in dit rapport (Engelstalig). In ongeveer 20 jaar tijd is het gebruik van zand verdrievoudigd, terwijl er veel minder zand op natuurlijke wijze aangroeit. Waarschijnlijk wordt de vraag in de komende decennia alleen maar groter, mede onder invloed van opkomende economieën. Denk bijvoorbeeld aan China, India, Singapore en de woestijnlanden, landen waar bijvoorbeeld kunstmatig opgespoten eilanden aan de kust verrijzen. In India is er zelfs al jaren een criminele ‘zandmaffia’ actief, die illegaal handelt in de gewilde grondstof.

Daar komt bij dat niet alle soorten zand geschikt zijn voor de mens. In Dubai staat bijvoorbeeld het hoogste gebouw ter wereld, de Burj Khalifa van ruim 800 meter. Curieus genoeg is er bij de bouw geïmporteerd Australisch zand gebruikt. Ligt er dan niet genoeg zand in deze woestijnstaat? Dat wel, maar dit woestijnzand is niet geschikt voor de bouw, zeker niet als het gaat om het hoogste gebouw ter wereld. Voor strandzand geldt hetzelfde. Rivierzand is dan weer wel geschikt om beton- en metselzand van te maken, omdat het grover en ‘hoekiger’ van structuur is dan het gladde woestijn- en strandzand. “Als de zandkorrels goed in elkaar haken, krijg je stevig beton. Daar kun je geen gladde korrels voor gebruiken”, vertelt Martin Baptist, senior onderzoeker Mariene Ecologie (Wageningen University & Research), aan MAX Vandaag.

Lees ook: Wat is milieucriminaliteit en maakt u zich daar (onbewust) schuldig aan?

Hoe zit het met de zandwinning in Nederland?

Nederland heeft wat dat betreft geluk met zijn geografische ligging. Want door ons land stromen verschillende rivieren, die uiteindelijk uitmonden in de Noordzee. Hier aan de kust blijven vervolgens grote hoeveelheden bruikbaar zand achter. “Dat wordt gewonnen met sleephopperzuigers, een soort zeestofzuigers. Die hebben relatief weinig bereik. Dus we hebben inderdaad geluk dat er tussen Engeland en Nederland zo’n groot ondiep stuk ligt, waar de sleephopperzuigers gemakkelijk bij kunnen”, stelt Matthieu de Schipper, werkzaam bij de TU Delft en gespecialiseerd in kustonderzoek.

Nederland heeft een grote eigen voorraad zand en hoeft het dus niet uit andere landen te halen. Dit zand gebruiken we voor zowel de bouw als de versteviging van de Nederlandse kustlijn. Maar een mogelijk zandtekort in Nederland, over ruim 100 jaar, is geen onrealistisch scenario. We halen namelijk meer zand weg dan er weer aangevuld wordt, zeker bij de Noordzee. “Het is wel eindig, een fossiele grondstof die je uitput”, benadrukt Baptist. “En we zijn ook andere dingen aan het doen in de Noordzee, zoals de aanleg van windmolenparken. Daar kun je dan geen zand winnen.”

Kan er ooit een zandtekort in Nederland ontstaan?

Voorlopig zal dit dus nog niet voor problemen zorgen. Maar over 100 à 150 jaar kan er ook in Nederland een zandtekort ontstaan, als we op dezelfde voet doorgaan met het zandwinningsbeleid, waarschuwen De Schipper en Baptist. Dan is het gereserveerde gebied voor zandwinning uitgeput. Om de kustveiligheid te waarborgen, zal dan elders in de Noordzee zand moeten worden gewonnen en dat is duur en slecht voor de natuur.

Wat ook niet meehelpt, is het actuele grote woningtekort in Nederland. Het nieuwe kabinet wil honderdduizenden nieuwe woningen realiseren, ook in poldergebieden, waarvoor dus beton nodig is. “Daar heb je die speciale kwaliteit grof en hoekig zand voor nodig”, aldus Baptist. “Daarnaast heb je het zand nodig om in die veenweidegebieden en polders een stevige ondergrond te maken, om niet weg te zakken. Dus je hebt niet alleen bouwzand, maar ook grote hoeveelheden ophoogzand nodig voor nieuwe woningen en wegen.”

En waar gaan we dat zand in de toekomst vandaan halen? Dat is een interessante vraag, waar we in de loop van de 21e eeuw een antwoord op moeten vinden. Tot die tijd is er nog zand genoeg, maar het is niet vanzelfsprekend dat het bruikbare zand altijd gemakkelijk bereikbaar zal zijn. Want in de volgende eeuw kan de zandschaarste ook in Nederland problematisch worden.

(Bron: Matthieu de Schipper, Martin Baptist, NEMO Kennislink, Scientias, Verenigde Naties, Universiteit Leiden, BNR Nieuwsradio, Nederlands Dagblad, VRT, BBC, NPO Radio 1, Universiteit van Vlaanderen. Foto: Ostranitsa Stanislav/Shutterstock)