De mislukte aanslag op Adolf Hitler op 20 juli 1944: Operatie Walküre

Op 20 juli 1944, in 2024 80 jaar geleden, plegen hoge Duitse officieren een aanslag op Adolf Hitler. Met de couppoging, die Operatie Walküre wordt genoemd, willen de officieren een staatsgreep plegen en een nieuwe regering vormen, die een eind moet maken aan de oorlog. De aanslag, die wordt uitgevoerd door kolonel Von Stauffenberg, mislukt echter. De coupplegers plegen daarna zelfmoord of worden geëxecuteerd.

Operatie Walküre

Oorspronkelijk is Operatie Walküre een commando van de nationaalsocialistische regering. In het geval van een opstand moet een vervangend leger van de Wehrmacht de regering beveiligen en de opstand onderdrukken. Dit plan wordt door de groep van Von Stauffenberg overgenomen en aangepast aan haar doelstellingen. De naam Operatie Walküre komt van een opera van Wagner. Walkuren zijn strijdgodinnen uit de Noorse mythologie die, onder het bevel van de oppergod Odin, beslissen over het lot van gevallen Vikingen.

Belangrijkste coupplegers

Operatie Walküre is voorbereid en uitgevoerd door officieren van het Derde Rijk. De belangrijkste coupplegers zijn:

• Kolonel Claus Schenk Graf von Stauffenberg: Als gevolg van de Duitse massamoorden en de gewelddadige leiding van de Wehrmacht sluit hij zich aan bij het militaire verzet. Bij een Brits bombardement in Afrika, verliest hij zijn rechterhand, 2 van zijn linkervingers en zijn linkeroog. Daarna begint hij met het plannen van Operatie Walküre. Hij schrijft na zijn verblijf in het ziekenhuis aan zijn vrouw: “Ik heb het gevoel dat ik iets moet doen om het Rijk te redden. Ik zal de kinderen en vrouwen van de gesneuvelde soldaten nooit in de ogen kunnen kijken als ik niet alles doe om dit zinloze bloedvergieten te voorkomen.”
• Kolonel Albrecht Ritter Mertz von Quirnheim: Als stafofficier voert Von Quirnheim campagne voor een betere behandeling van burgers in bezette gebieden.
• Generaal Friedrich Olbricht: Zelfs als kapitein in de Reichswehr is Olbricht al tegen de nazi’s. Hij beschermt sommige soldaten en officieren tegen straf. Olbricht betrekt zowel Von Stauffenberg als Von Quirnheim bij de samenzwering.
• Generaal Henning von Tresckow: Na de Röhm Putsch keert Von Tresckow zich tegen het nationaalsocialistische regime. Als onderdeel van de Generale Staf probeert hij verschillende moordaanslagen op Hitler, maar ze mislukken allemaal. Onder de Röhm Putsch uit 1934 worden leidende figuren in de SA gearresteerd, omdat ze een staatsgreep zouden hebben gepland, hetgeen is verzonnen. De zogenaamde coupplegers, onder wie de leider van de SA, Ernst Röhm, worden hierbij geëxecuteerd.
• Generaal Ludwig Beck: Ludwig Beck dient tot 1938 als chef van de Generale Staf. Nadat hij in een geheime ontmoeting met andere generaals hen van de oorlogsplannen van Hitler probeert af te brengen, wordt hij verraden en uit zijn ambt gezet. Hij verzamelt mensen om zich heen, die ook tegenstander van Hitler zijn. Als de coup zou zijn gelukt, zou Beck staatshoofd worden en vrede willen sluiten met de geallieerden.

Doel van de coup

Het beslissende moment van Operatie Walküre is de moordaanslag van Von Stauffenberg op Hitler. Pas na zijn dood zal de Wehrmacht worden ontheven van de eed aan Hitler trouw te zijn. Hitlers populariteit is ook een groot probleem. Zolang Hitler leeft, zal het Duitse volk geen nieuwe regering accepteren. Voor de samenzweerders is het duidelijk: Hitler moet dood. De aanslag van Von Stauffenberg zal plaatsvinden tijdens een bijeenkomst van hoge officieren van de SS, SA en Gestapo. Daarbij zullen ook Reichsführer-SS Heinrich Himmler en Reichsmarschall Hermann Göring worden gedood en de schuld in de schoenen worden geschoven van de aanwezige officieren.

Na een succesvolle moordaanslag, zal de heersende macht worden overgedragen aan het leger. Het Duitse Rijk zal onder Ludwig Beck een militaire staat worden. Generaal-veldmaarschalk Erwin von Witzleben zal bevelhebber van de Wehrmacht worden. Het doel is om de vijandelijkheden te staken, concentratiekampen te ontbinden en onderhandelingen te beginnen met de geallieerden. Ook de bevrijding van Duitse krijgsgevangenen heeft een hoge prioriteit. Het slagen van Operatie Walküre zal dus honderdduizenden levens redden.

De aanslag

De aanslag van Von Stauffenberg is verschillende keren uitgesteld. Die moet plaatsvinden in aanwezigheid van de leiders van de SS en SA, zodat ook zij worden gedood. Op 20 juli 1944 doet zich eindelijk een kans voor. De vergadering op het hoofdkwartier de Wolfsschanze in Rastenburg, Oost-Pruisen, biedt de perfecte gelegenheid om de aanslag te plegen. De meeste hoge officieren van de SS, SA en Gestapo nemen deel aan de bijeenkomst, zo ook Von Stauffenberg. Hij arriveert met een aktetas. Maar wat de aanwezigen niet weten, is dat zich in die tas 2 explosieven bevinden.

Hitler en Von Stauffenberg rechts op de foto.

Er zijn echter problemen. Von Stauffenberg kan geen gelegenheid vinden om de explosieven te activeren. Onder het voorwendsel dat hij zijn overhemd moet verwisselen, verlaat hij de vergaderzaal en gaat haastig aan de slag. Maar Von Stauffenberg is eenhandig. Het activeren van de ontsteking bezorgt hem grote problemen. De kolonel wordt hierbij onderbroken, doordat iemand op de deur klopt om hem te halen omdat de vergadering op het punt staat om te beginnen. Hij slaagt er nog net in om 1 van de 2 bommen te activeren.

De operatie is nu in volle gang en er is geen weg meer terug. Von Stauffenberg plaatst de aktetas aan het voeteneinde van de vergaderzaal en verlaat de zaal een paar minuten later met het excuus dat hij dringend met Berlijn moet bellen. Hij is ervan overtuigd dat de aanslag succesvol zal zijn. Dan klinkt een oorverdovende explosie. Het houten barak lijkt volledig te zijn verwoest en Von Stauffenberg gelooft dat niemand de aanslag heeft overleefd.

Hitler is slechts gewond

Eigenlijk moet de staatsgreep in gang worden gezet zodra bekend wordt dat de moordaanslag is gelukt. Maar er is onzekerheid onder de samenzweerders over de vraag of Hitler echt dood is. Vele uren gaan voorbij zonder dat het bevel van Operatie Walküre wordt uitgevaardigd. Als ze eindelijk het nieuws krijgen dat de Führer het heeft overleefd, is er geen hoop op succes. Een zware eikenhouten tafel heeft Hitler beschermd tegen de explosie. Himmler en Göring zijn op dat moment niet aanwezig in het barak.

Hitler is slechts gewond. Die middag ontvangt hij zelfs de Italiaanse dictator Mussolini. ’s Avonds houdt hij een toespraak voor de radio. De aanslag op zijn leven is volgens hem het werk van “een bende misdadige elementen”, die “meedogenloos zal worden afgemaakt”. Dat hijzelf de aanslag heeft overleefd, noemt hij het werk van de “voorzienigheid”.

Dood coupplegers

Generaal Friedrich Fromm, de enige persoon met de bevoegdheid om Operatie Walküre uit te vaardigen, weigert dat te doen. Het overleven van Hitler maakt het plan in zijn ogen te gevaarlijk. Hij wil de operatie niet voortzetten en zo zichzelf redden. Tegen de tijd dat Von Stauffenberg eindelijk terugkeert naar de samenzweerders, is er al kostbare tijd verstreken. Hij probeert delen van de Wehrmacht met telefoontjes tot een staatsgreep te brengen, voordat ze worden ontmaskerd, maar dat mislukt.

Als reactie op de staatsgreep en de aanslag van Von Stauffenberg, wordt het Bendlerblok, de schuilplaats van de samenzweerders, belegerd. Ludwig Beck wordt diezelfde avond tot zelfmoord gedreven. Na 2 mislukte pogingen wordt hij echter doodgeschoten. Von Stauffenberg, Von Quirnheim en Olbricht worden door Fromm gearresteerd en gevangengezet. Von Tresckow, die op dat moment aan het oostfront is, berooft zich van het leven met een handgranaat, nadat hij het nieuws heeft ontvangen dat de staatsgreep is mislukt.

Fromm maakt haast om de getuigen van zijn ontrouw aan Hitler zo snel als mogelijk onder de grond te krijgen. Olbricht is de 1e die wordt geëxecuteerd. Daarna is het de beurt aan Von Stauffenberg. Vlak voordat hij de kogel krijgt, springt zijn adjudant luitenant Werner von Haeften, die ook ter dood is veroordeeld, voor hem en wordt gedood. Vervolgens wordt Von Stauffenberg geëxecuteerd. Zijn laatste woorden zijn: “Heil das heilige Deutschland!” Fromm ontspringt de dans echter niet. Hem wordt verweten niets tegen de staatsgreep te hebben ondernomen en hij wordt op 12 maart 1945 geëxecuteerd.

Voorbeeld hoe om te gaan met verraders

De nazi’s stellen de samenzweerders als voorbeeld over hoe om te gaan met verraders. Honderden personen die betrokken zijn bij de couppoging worden opgepakt en hardhandig ondervraagd. In openbare processen worden ze vernederd, waarna een deel publiekelijk wordt doodgeschoten. Hun familieleden zijn ook getroffen door de nazi’s. Ze worden van hun rechten beroofd en sommigen worden in hechtenis genomen. Dit zorgt ervoor dat niemand meer in opstand durft te komen tegen Hitler en zijn kompanen.

Een doel van de coupplegers is het einde maken aan de oorlog, om verder bloedvergieten te beëindigen. De aanslag mislukt, waardoor de oorlog pas in mei 1945 in Europa ten einde komt. Bij een geslaagde aanslag, zouden honderdduizenden mensen minder zijn gestorven.

In het dossier Oorlogsverhalen vindt u meer artikelen over oorlog, helden, vergeten verhalen en verhalen die ons doen beseffen dat vrede en veiligheid niet vanzelfsprekend zijn. 

(Bron: Time.com, Studyflix.de, VRT.be, Historianet.nl, Wikipedia. Foto’s: ANP, Maurizio Fabbroni / Shutterstock.com)