Dat moet verfilmd worden!

Wat een aangrijpend verhaal; daar zou je een film van moeten maken! Hoe vaak Hans Knoop dat wel niet heeft moeten horen. Keer op keer meldden zich internationale filmmaatschappijen bij de journalist om zijn boek ‘De zaak Menten’ op het bioscoopdoek te brengen. Telkens opnieuw werden de plannen voor een speelfilm over de geruchtmakende affaire uit 1976 afgeblazen. Maar Omroep MAX heeft nu de stoute schoenen aangetrokken en brengt dit najaar in samenwerking met de producent NL Film deze geschiedenis veertig jaar na dato in een driedelige dramaserie op de Nederlandse televisie.

Aan de buis gekluisterd

Eerdere speelfilmplannen werden afgeblazen omdat onvoldoende budget kon worden gegenereerd. De buitenlandse producenten meenden voor een speelfilm over Pieter Menten te moeten filmen in Nederland, Polen, Rusland, Oekraïne, VS, Frankrijk, Portugal en Israël. Hans Knoop zelf vloog zeker 20.000 kilometer over de aardbol om sporen na te trekken en bewijsmateriaal tegen deze oorlogsmisdadiger te verzamelen. Een te begrotelijk project als je dat allemaal op film zou moeten reconstrueren. MAX en NL Film hebben nu echter een vorm gevonden om kwalitatief hoogstaand Nederlands drama te ontwikkelen op basis van dit waargebeurde verhaal binnen een acceptabel budget. De geschiedenis is te bijzonder om niet verteld te worden en hoewel de opnamen nog steeds in volle gang zijn en ik het eindresultaat nog moet beoordelen, verwacht ik dat u straks na de zomer aan de kluis gekluisterd zult zitten om alle drie delen te volgen.

Enorme impact op de samenleving

Zo volgde het Nederlandse volk veertig jaar geleden ademloos de ontwikkelingen rondom Menten op de voet. Als het niet om zulke ernstige misdaden zou gaan, zou je kunnen spreken van een spannend jongensboek. Een journalist ontmaskert een oorlogsmisdadiger die jarenlang in weelde kon leven. Vlak voor zijn arrestatie verdwijnt hij, maar al snel wordt hij in het buitenland opgespoord door diezelfde verslaggever en voor de rechter gebracht. Ik kan me nog levendig voor de geest halen wat een enorme impact de zaak had op onze samenleving. De foto’s van Mentens aanhouding gingen de hele wereld over. De minister van Justitie Van Agt kostte deze affaire zowat de politieke kop en bijna werd het kabinet Den Uyl meegesleept in zijn val. En de televisiecamera’s zaten er bovenop! Het twaalf uur durende Kamerdebat werd live uitgezonden en duurde tot diep in de nacht. Ook TROS Aktua besteedde er in vele uitzendingen aandacht aan.

Een trein vol geroofde kunst

Menten was een groot zakenman die ver voor de oorlog verhuisde naar Polen en daar in de houthandel ging. Hij werd er onmetelijk rijk en deed veel zaken met de joodse familie Pistiner, maar deze vriendschap eindigde in een zakelijk conflict. Toen in 1939 Polen werd verdeeld tussen Rusland en Duitsland raakte Menten al zijn bezittingen kwijt. De communisten onteigenden de landheren en verdeelden de grond onder de boeren. Berooid vertrok Menten naar Krakau waar hij tolk werd voor de SS. Hij was een groot kunstkenner en wist exact waar kunst kon worden geroofd. Als bevelvoerend officier gaf hij soldaten opdracht tot een massamoord op de dorpelingen die in het bezit van zijn vroegere eigendommen waren. Zeker 700 mensen werden door hem vermoord, waaronder bijna de hele familie Pistiner. In 1943 keerde hij met een trein vol geroofde kunst terug naar Nederland, waar hij woonde in een grote villa in het Gooi. Menten stond direct na de oorlog terecht op verdenking van collaboratie en kreeg toen maar acht maanden. Zijn advocaat wist hem van de meeste beschuldigingen vrij te pleiten.

Vele vragen bleven onbeantwoord

Hans Knoop, hoofdredacteur van het aan De Telegraaf gelieerde weekblad Accent, hoort voor het eerst over Menten van publiciste Henriëtte Boas. Zij leest in juni 1976 een artikel over Menten in De Telegraaf, waarin wordt aangekondigd dat hij een aantal van zijn kunstschatten wil laten veilen. Boas heeft contact met een familielid van de Pistiners, die zegt dat Menten de kunst heeft geroofd en zijn hele familie uitgeroeid. Ze vraagt Hans Knoop de aantijgingen te onderzoeken. Knoop vindt het ‘een mooi verhaal’ en besluit Menten op te zoeken. Met omkoping en dreigementen probeert Menten Knoop tevergeefs te bewegen van publicatie af te zien. Knoop bijt zich vast in het verhaal en bestookt de rijke zakenman een halfjaar lang met publicaties in Accent, waarin hij diens oorlogsverleden stukje bij beetje onthult. Hij spreekt vele ooggetuigen van de massamoorden en vindt uiteindelijk de massagraven. Het verpletterende bewijsmateriaal overhandigt hij aan het Openbaar Ministerie in Amsterdam. Na veel aarzeling en uitstel besluit men Menten te arresteren. Als op de ochtend van 15 november 1976 een arrestatieteam voor de deur van zijn villa in Blaricum staat, blijkt de vogel gevlogen. Of Menten is getipt of dat zijn aftocht op toeval berustte, zal waarschijnlijk nooit worden opgehelderd. Zoals meer vragen onbeantwoord zijn gebleven. Hoe kan het dat Menten na de oorlog jarenlang als een vrij man in weelde heeft geleefd?

Troostrijke gedachte

Knoop startte opnieuw een speurtocht op naar zijn schuilplaats. Samen met het Duitse weekblad Der Stern werd overal ter wereld naar hem gezocht. Honderden tips werden nagetrokken. Tot op 6 december een telefoontje kwam dat hij vrijwel zeker in Zwitserland in het stadje Uster bij Zurich zat. Dezelfde avond wordt daar Menten in zijn hotel gearresteerd. Hij zou uiteindelijk na een jarenlange juridische strijd voor de rechtbanken van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag veroordeeld worden voor medeplichtigheid aan massamoord. Hij kreeg tien jaar gevangenisstraf met aftrek en een geldboete van honderdduizend gulden. Na het uitzitten van tweederde van zijn straf kwam hij in 1985 vrij. Twee jaar later overleed hij.

De zaak Menten bewijst dat gerechtigheid niet verjaart. Hans Knoop noemt Pieter Menten de personificatie van een gewetenloze opportunist. Hij werd gedreven door maar één beginsel: het verkrijgen van macht en geld. Een in- en inslecht mens. We mogen ons troosten met de gedachte dat hij uiteindelijk zijn terechte straf niet is ontlopen.

MAX zendt de dramaserie De Zaak Menten uit in het najaar van 2016 op NPO 2. Meer informatie over deze serie vindt u op de website van Omroep MAX.