Het grote succes van de compact cassette en de recorder van Philips

Op 30 augustus 1963, in 2023 60 jaar geleden, introduceert Philips de compact cassette en de cassetterecorder. Deze Nederlands-Belgische uitvindingen hebben de manier veranderd waarop wij naar muziek luisteren. Het makkelijke gebruik, de relatief lage kosten en de veelzijdigheid van de cassette en de recorder zorgen voor een revolutie op het gebied van audio. Het succes is enorm: er zijn meer dan 100 miljard cassettebandjes over de toonbank gegaan. We spreken erover met Sergio Derks, manager van de Philips Heritage Organization. 

Het is de Nederlander Lou Ottens die aan het hoofd staat van het team dat in het Belgische Hasselt de cassette en de recorder ontwikkelt. Hij staat mede aan de wieg van de compact disc. Al sinds zijn jeugd is hij gefascineerd door techniek. De in 1926 geboren Groninger bouwt tijdens de Tweede Wereldoorlog een ontvanger waarop hij naar Radio Oranje kan luisteren, zonder gestoord te worden door Duitse stoorzenders. Na zijn studie voor ingenieur gaat hij bij Philips werken. In 1960 wordt hij hoofd Productontwikkeling in het Belgische Hasselt waar kleinere en goedkopere consumentenapparaten worden ontwikkeld. Zijn devies luidt: “Kleiner is beter.”

Lou Ottens met een cassettebandje van Philips

Gebruiksvriendelijk en klein van formaat

De cassette en de recorder zijn voortgekomen uit de onvrede van Ottens over de bandrecorder. Sergio Derks, manager van de Philips Heritage Organization, beaamt dat Ottens de bandrecorder lastig in gebruik vindt. Derks: “Lou Ottens vond de bandrecorder gebruiksonvriendelijk. Je moest die band eerst geleiden langs een aantal punten en aan de andere kant om een spoel draaien. Je moest het vooruit spoelen om het op te winden en kon de bandrecorder dan pas gebruiken. En als je voor- of achteruit spoelde, dan kon de band ervan aflopen. Ottens streefde naar een gebruiksvriendelijker systeem, dat was één van zijn grote drijfveren.”

Naast gebruiksvriendelijk, moet het formaat van de recorder klein zijn. Derks: “Dat waren 2 belangrijke punten. Als je het formaat kleiner maakt, is het veel handzamer en kun je het overal mee naar toe nemen. Toepassing van transistors maakte miniaturisatie mogelijk. Bovendien verbruikt het apparaat veel minder energie dan bij gebruik van radiobuizen. Door lager energieverbruik gingen batterijen veel langer mee, waardoor je het apparaat overal af kon spelen. Door transistors te gebruiken, gingen batterijen langer mee, het was veel lichter en veel schokbestendiger. Transistors hebben de cassetterecorder mede mogelijk gemaakt als handzaam en makkelijk draagbaar apparaat.”

Blok hout voor formaat recorder

Er zijn al pogingen gedaan om het hele proces van een bandrecorder te vangen in een cassette, om een band via een cassette direct in een machine te zetten. RCA en CBS komen in die tijd met cassettes op de markt. Maar de cassette van RCA is te groot voor een batterijenrecorder en loopt regelmatig vast. De cassette van CBS heeft maar 1 spoel en een smallere band. Ottens in een interview met Studio040: “In feite hebben we de cassette van RCA verkleind en verbeterd en de tape van CBS genomen en in 1 cassette gecombineerd. Baanbrekend, want het was ‘foolproof’: er kon niets fout aan gaan en je kon het op batterijen laten werken.”

De cassette en de recorder zijn gezamenlijk ontwikkeld. Ottens heeft een blok hout gemaakt van een bepaald formaat, om zich eraan te herinneren dat de recorder in de zak van zijn jas moet passen. Derks: ”Hij heeft eens verteld dat hij dat blok hout gebruikt heeft toen hij pech had met zijn auto. Hij heeft dat blok op de grond gelegd om daar de krik op te plaatsen. Vervolgens is hij het waarschijnlijk vergeten om mee te nemen, want hij had het niet meer in zijn bezit. Anders was het ongetwijfeld in het Philips Museum te bewonderen geweest.”

Philipscassette wereldstandaard

Philips introduceert de compact cassette en de cassetterecorder op de Internationale Funkausstellung in Berlijn in 1963. Binnen een jaar zijn er al kopieën op de markt van concurrenten. Zo wil het Duitse Grundig voor hun cassette geen geld hebben als andere firma’s hun idee overnemen. Philips besluit daarom ook voor hun cassette geen geld te vragen als concurrenten de Philipscassette uitbrengen. Een gouden idee blijkt later, want de Philipscassette wordt daarmee de wereldstandaard. Ottens: “Standaardisatie is belangrijk. Zo wordt de markt groter en verdienen we er allemaal geld aan.”

Er zijn meer dan 100 miljard cassettebandjes verkocht, een astronomisch aantal. Was dat succes verwacht? Je schat van tevoren in of het product succesvol gaat worden. Derks: “Dat is altijd moeilijk in te schatten. Dat hangt van meerdere factoren af, van de prijs maar vooral van de behoefte van de consumenten. Philips zag in dat hier een grote markt voor was, maar dat het zó’n groot succes zou worden, had niemand verwacht.”

“Klik, klak, klaar”

De cassette heeft de wijze waarop wij naar muziek luisteren veranderd. Hoe? Derks: “Het is voor het eerst dat je zelf een playlist kon maken en je muziek overal kon meenemen. Dat kon ook met een bandrecorder, maar dat was vaak wel een lomp en zwaar gevaarte. Die kon je niet even meenemen naar het strand. Een radio kon je ook meenemen, maar dan was je afhankelijk van de muziek die op de zender te horen was. De cassette heeft muziek toegankelijker gemaakt: je kon opnemen, je hoefde de plaat niet te kopen. Het werd mobieler en persoonlijker: je was niet langer afhankelijk van de discjockey.

De cassette voorzag in een behoefte van dat moment en voor de jaren daarna. Het zorgde ook voor een impuls aan de jeugdcultuur. Je ziet dat heel veel jongeren er gebruik van maken om plaatjes op te nemen van de radio. Zodra de dj enigszins was uitgesproken, dan drukte je op de recordknop. Philips adverteerde in die tijd met de slogan: ‘Klik, klak, klaar’. Je klikt de cassette in de recorder, je drukt op ‘play’ en klaar. Super gebruiksvriendelijk. Je kon er leuke sketches mee opnemen of hoorspelen, je kon zelf creatief aan de gang gaan. Als je zelf muziek speelde, kon je dat opnemen. Ook demo’s voor bands werden er op opgenomen. Die werden dan naar producers gestuurd.”

Vriendschappelijk gebaar

Het geven van een bandje heeft ook een vriendschappelijk karakter. Je deelt de muziek die je leuk vindt met anderen. Derks: “Je neemt ook bandjes op voor een vriend of een vriendin. Dat is een heel vriendschappelijk gebaar. Ik heb menig bandje gekregen op de middelbare school en ik gaf er ook weer terug met mijn muziek. Je bespaarde daarmee veel geld. Je kocht een plaat voor 16.90 gulden of zoiets, dat was een hele uitgave. Die nam je dan op voor een aantal vrienden op een cassettebandje. En dan kreeg je weer een cassettebandje van een lp die zij hadden gekocht. De platenindustrie was bang dat dat veel geld zou kosten. Maar de verkoop van platen heeft er niet onder geleden, want de belangstelling voor muziek werd groter. Als je de muziek die je op een cassettebandje kreeg mooi vond, dan wilde je de muziek ook op plaat hebben. Het bleek dus geen negatief effect te hebben op de platenverkoop. Uiteindelijk werd de markt vergroot.”

Hoe belangrijk is de uitvinding van de cassette in de ontwikkeling van de geluidsdragers? Derks: “Ik denk heel belangrijk. Het gebruiksgemak is een belangrijke bijdrage. Als je kijkt naar de aantallen, er wordt geschat dat er meer dan 100 miljard van zijn verkocht, dat is gigantisch! Het blijkt hoe wijd verbreid het in gebruik is geweest en nog steeds is. Het geeft aan hoe vernieuwend deze vorm was en hoe groot de behoefte aan een dergelijk systeem was.”

Geen Philips cassetterecorder, geen Satisfaction

Niet alleen hoe we naar muziek luisteren, de cassette en de recorder hebben ook invloed gehad op de muziek zelf. Zonder de Philipscassette en de cassetterecorder zou (I can’t get no) Satisfaction van de Rolling Stones niet hebben bestaan. Derks vertelt het verhaal over het ontstaan van de wereldhit Satisfaction: “Keith Richards komt beneveld thuis ’s avonds laat. Hij gaat op zijn bed zitten, pakt zijn gitaar en speelt de beroemde gitaarriff van Satisfaction. Daarna valt hij in slaap. De volgende ochtend wordt hij wakker en ziet hij dat de cassette in zijn Philips cassetterecorder helemaal op het einde staat. Hij kon zich echter niet meer herinneren dat hij iets had opgenomen. Hij spoelt het bandje terug en speelt het af. De 1e minuten hoor je hem de beroemd geworden gitaarriff spelen en daarna 40 minuten snurken!

In zijn autobiografie Life schrijft Richards: ‘Ik heb het nummer Satisfaction in m’n slaap geschreven. Ik wist helemaal niet dat ik het opgenomen had, het nummer bestaat alleen goddank de kleine Philips cassetterecorder.’ Dat is een prachtig verhaal, een prachtig compliment. Hij had één van de 1e cassetterecorders. Satisfaction is in 1965 uitgebracht, 2 jaar na de introductie dus. Dat is heel leuk, daarom is het ook in het Philipsmuseum opgenomen. Het liedje had niet bestaan als de Philips cassetterecorder er niet was geweest. Zo simpel is het.”

Maar ook andere nummers van de Stones zijn beïnvloed door de Philips cassetterecorder. Richards neemt keihard een akoestische gitaar op met een Philips cassetterecorder. Bij het afspelen klinkt de gitaar als een overstuurde elektrische gitaar. Richards omschrijft het geluid als “electric like hell!”. De gitarist van de Stones gebruikt deze techniek voor het eerst in 1968 op het nummer Jumpin’ Jack Flash. Ook in datzelfde jaar op het nummer Street Fighting Man en in 1969 op het nummer Gimme Shelter is de Philips cassetterecorder te horen. De uitvinding van Philips is zo een instrument geworden van de grootste rock and roll band ter wereld!

Comeback compact cassette

Na de introductie van uitvindingen als de cd en de opkomst van streamingsdiensten, neemt het gebruik van de cassette en de recorder af. De laatste jaren zijn cassettebandjes echter weer in opmars. Artiesten als Harry Styles en Taylor Swift laten hun muziek tevens verschijnen op de aloude muziekcassette. Derks: “Het is volgens mij niet alleen een stukje nostalgie. Veel belangrijker is dat je iets tastbaars in handen hebt. Als je muziek streamt of download, dan is dat vrij abstract. Dat verklaart voor een deel de comeback. Het roept ook bij oudere generaties herinneringen op aan hun jeugd. Iedereen herinnert zich het gebruik van een potlood of pen om een cassette op te winden als het bandje eruit liep.”

Nog steeds is de muziekcassette dus een geluidsdrager die 60 jaar na introductie wordt gebruikt. Lou Ottens overlijdt in 2021. Over zijn dood wordt bericht in vele kranten, op radio en op tv, van CNN tot de BBC. Hieruit blijkt de wereldwijde impact van de compact cassette en recorder van Philips. Dat wereldwijde succes heeft Ottens altijd verbaasd. Ottens: “We wisten dat het groot kon worden, maar dat het een revolutie zou worden … .”

(Foto’s: hoofdfoto: Koninklijke Philips N.V. / Philips Company Archives, overige foto’s: ANP en Alexey Broslavets / Shutterstock.com)