De rol van het geloof in de kunst van Johannes Vermeer
Publicatiedatum: 8 maart 2023
In de vijfde aflevering van De Nieuwe Vermeer gaan de kunstenaars aan de slag met een vroeg werk van Vermeer. Uit de tijd dat het geloof nog een grote rol speelt in de kunst van Vermeer. De meesterschilders en de kunstenaars uit de vrije categorie gaan aan de slag met ‘De Drie Maria’s aan het graf van Christus’. Een belangrijke gebeurtenis voor katholieken, waar Johannes Vermeer veel mee te maken had. Maar dat de oude meester veel contact had met katholieken lag eigenlijk niet in de lijn der verwachting.
Johannes Vermeer groeide op in een hervormd gezin en werd gedoopt in de Nieuwe Kerk van Delft. Een nieuw onderzoek heeft uitgewezen dat Vermeer hoogstwaarschijnlijk niet met hetzelfde geloof gestorven is. Gregor Weber, hoofd beeldende kunst van het Rijksmuseum, legt in zijn boek ‘Johannes Vermeer – Geloof, licht en reflectie’ uit dat de schilder waarschijnlijk veel meer werd beïnvloed door het katholieke geloof dan daarvoor werd gedacht.
Pieter Roelofs, collega van Weber bij het Rijksmuseum en jurylid van De Nieuwe Vermeer, legt verder uit: “Wat we pas sinds kort echt goed begrijpen is hoe groot de invloed van het katholieke geloof was op het werk van Vermeer. Hij is hervormd opgegroeid. Maar op een gegeven moment komt hij de katholieke Catharina Bolnes tegen in Delft. Ze worden verliefd, trouwoen met elkaar en krijgen maar liefst 15 kinderen.” Een gemend huwelijk is in de 17e eeuw niet uitzonderlijk. De katholieken wilden vervolgens wel dat beide echtgenoten katholiek werden. Pieter: “Na hun huwelijk trekken Vermeer en zijn vrouw Catharina in een huis aan de Oude Langendijk. Ze wonen daar in een wijk die dan de Papenhoek wordt genoemd.” Een paap was een mild scheldwoord voor een katholiek persoon.
Het geloof in de schilderijen
“In de wijk van Vermeer wonen dus veel katholieken en zelfs katholieke priesters, de zogenaamde jezuïeten”, vervolgt Pieter Roelofs. “Juist de geloofsleer van deze groep verwerkt Vermeer in zijn schilderijen. Het is dan ook aannemelijk dat deze werken voor zijn buren worden gemaakt. Zij gebruiken de werken dan ook echt als onderdeel van hun gebed. Ook weten we inmiddels dat er bij Vermeer thuis specifieke kamers werden ingericht met schilderijen die bestemd waren voor de eigen geloofsbeleving.” Het geloof speelt door het hele oeuvre van Vermeer een rol. Bijvoorbeeld de ‘Allegorie op het geloof’ in een bekend Vermeer-interieur, maar ook het vroegere werk ‘Christus in het huis van Martha en Maria’ en het verloren werk ‘De Drie Maria’s aan het graf van Christus’ hebben een duidelijk (katholiek) gelovig thema.
De Drie Maria’s
Maar wat is er, behalve de thematiek, nog meer bekend over het verloren schilderij? Pieter Roelofs: “De vroegste werken die we kennen van Vermeer stammen allemaal van na 1653. Dat is het moment dat hij ingeschreven wordt bij het Lucasgilde, een schildersgilde in Delft. Vanaf dat moment mag hij ook schilderijen verkopen. Wat uit die tijd opvallend is, is dat zijn vroege werken allemaal Bijbelse en mythologische voorstellingen bevatten. Het gaat dan ook om ongebruikelijk grote doeken voor Vermeers doen, zo ook ‘De Drie Maria’s’. In verhouding tot zijn latere schilderijen zijn de werken net iets minder ingetogen. Er zit iets meer drama in, maar het blijft altijd bescheiden bij Vermeer. Het is best bijzonder om te zien dat de kunstenaar in de eerste vijf tot zeven jaar van zijn carrière grote Bijbelse voorstellingen maakte. Want zoals we weten schakelt hij op een gegeven moment over naar hele kleine schilderijen, waarin het echt gaat om het leven van alledag.”
Meer weten over ‘De Drie Maria’s aan het graf van Christus’? Volg de masterclass van Pieter Roelofs en Abbie Vandivere:
Over De Nieuwe Vermeer
In het tv-programma De Nieuwe Vermeer brengen creatievelingen en professionele kunstenaars uit heel Nederland deze verdwenen werken tot leven. De werken worden beoordeeld door Vermeer-experts Pieter Roelofs en Abbie Vandivere. Een ode aan de iconische schilder, maar vooral ook een ode aan creatief Nederland. Het programma omvat naast een televisieprogramma ook een podcast, VOD-serie én een online expositie. De zes afleveringen van De Nieuwe Vermeer zijn te bekijken via NPO Start. De 12 winnende doeken worden van 20 maart tot en met 4 juni 2023 geëxposeerd in Museum Prinsenhof Delft en het Mauritshuis in Den Haag.
