De Cubacrisis, de wereld op de rand van een kernoorlog

Op 22 oktober 1962, in 2022 60 jaar geleden, houdt de Amerikaanse president John F. Kennedy een rede waarin hij de ontmanteling eist van alle Sovjet-raketbases op Cuba. Tevens voert hij een zeeblokkade in, zodat geen militaire goederen Cuba kunnen bereiken. Vanaf dat moment leeft de wereld in grote spanning omdat een Derde Wereldoorlog nabij lijkt en daarmee de dreiging van een nucleaire holocaust reëel is. De Cubacrisis is een feit. 

In 1959 pleegt de Cubaanse marxistisch-leninistische revolutionair Fidel Castro een staatsgreep op het eiland Cuba en verdrijft hij de rechtse, door Amerika gesteunde dictator Fulgencio Batista. Een socialistische buur op zo’n 150 kilometer van de Amerikaanse kust is voor de Amerikanen een doorn in het oog. Zij hebben veel bezittingen op het eiland en het regime van Castro onteigent die bezittingen op grote schaal. Amerika stelt een handelsembargo in en verleent steun aan de Cubaanse oppositie. Begin 1961 verbreekt Amerika alle banden met Cuba. Het drijft het regime steeds meer in de handen van de Sovjet-Unie.

Fidel Castro in 1962.

In april 1961 probeert een groep Cubaanse bannelingen met behulp van de CIA een staatsgreep op het eiland uit te voeren, die de Invasie in de Varkensbaai wordt genoemd. Die poging mislukt echter en het Cubaanse regime gaat zich nog meer op de Sovjet-Unie en het communisme richten. Het presidentschap van Kennedy verloopt niet voorspoedig: de mislukte Invasie in de Varkensbaai, het begin van de bouw van de Berlijnse Muur in augustus 1961 en de verslechterende situatie in Vietnam zijn maar een aantal zaken die slecht verlopen voor de president. Met de verkiezingen voor het Amerikaanse Congres in zicht, wordt het tijd dat hij daadkracht toont.

Verkenningsvluchten

In de loop van 1962 meldt de CIA aan president Kennedy dat verkenningsvluchten boven Cuba hebben aangetoond dat er silo’s worden gebouwd en daarmee de voorbereidingen worden getroffen voor de installatie van lange afstandsraketten. Kennedy roept zijn adviseurs bijeen, om zich over de ontstane situatie te beraden. Een directe inval op Cuba wordt afgewezen. Er wordt voor een quarantaine gekozen: een zeeblokkade tegen Sovjetschepen met militaire goederen.

De Sovjet-Unie heeft meerdere redenen om raketten te plaatsen op Cuba. Zo gelooft de leider van de Sovjet-Unie, Nikita Chroesjtsjov, dat, na de mislukte Invasie in de Varkensbaai, Kennedy te manipuleren is. Ook speelt een rol dat de Amerikanen raketten in Turkije hebben gestationeerd die de Sovjet-Unie kunnen bereiken voordat het land de tijd heeft om te reageren. Het is tevens een manier van de Sovjet-Unie om steun te geven aan Cuba, die de Verenigde Staten zien als bedreiging.

Toespraak

Op 22 oktober 1962 worden in de Verenigde Staten alle televisie- en radio-uitzendingen onderbroken voor een toespraak van president Kennedy. In een felle rede maakt hij bekend dat de Verenigde Staten heeft ontdekt dat op Cuba raketbases worden gebouwd en dat er voorbereidingen worden getroffen voor de installatie van lange afstandsraketten. Het gaat om SS-4- en SS-5-raketten van de Sovjet-Unie. Die vormen een bedreiging voor de hele Verenigde Staten. Kennedy kondigt een aantal maatregelen aan, waarvan een blokkade om de raketten tegen te houden, de meest prominente is. Alle schepen die militaire goederen naar Cuba vervoeren, zullen, desnoods met geweld, worden tegengehouden.

Hij roept Chroesjtsjov op om een einde te maken aan de provocatie. De president wijst op de grote gevaren die dreigen. Kennedy: “Het zal het beleid zijn van dit land om iedere raket die wordt gelanceerd vanaf Cuba tegen ieder land op het Westelijk Halfrond, te beschouwen als een aanval van de Sovjet-Unie op de Verenigde Staten, waardoor een volledige vergelding volgt op de Sovjet-Unie.” Alle strijdkrachten worden in staat van paraatheid gebracht.

Kennedy wil een extra bijeenkomst van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (VN) waarin een resolutie moet worden aangenomen. Hierin moet de directe ontmanteling en terugtrekking van alle offensieve wapens op Cuba onder toezicht van de VN worden geëist.

Chroesjtsjov en Kennedy in 1961, voor de spanningen tussen de landen oplopen

Amerikaan komt om tijdens Cubacrisis

De spanning loopt op en de wereld houdt zijn adem in. Vrachtschepen van de Sovjet-Unie stomen op naar de zogenaamde ‘quarantainegrens’. Achter de schermen wordt echter druk onderhandeld. In een brief aan Kennedy van 26 oktober schrijft Chroesjtsjov dat hij wil dat de Verenigde Staten hun kernraketten in Italië en Turkije ontmantelen. In ruil daarvoor zouden de raketten op Cuba niet worden geplaatst. Turkije laat weten hier niet blij mee te zijn.

Terwijl over het voorstel wordt nagedacht, wordt op 27 oktober de Amerikaanse majoor Rudolf Anderson in zijn U2 spionagevliegtuig boven Cuba neergeschoten. Hij is de enige Amerikaan die tijdens de Cubacrisis om het leven komt. Kennedy besluit nog niet om tot een invasie over te gaan. Hij komt met een tegenvoorstel: de Sovjet-Unie moet de raketinstallaties, onder toezicht van de VN, op Cuba verwijderen en de Verenigde Staten zullen daarvoor de blokkade opheffen en Cuba niet binnenvallen. Gaat Chroesjtsjov niet in op het voorstel, dan is een nucleaire oorlog dichtbij.

Rechtsomkeert

Chroesjtsjov realiseert zich de consequenties van een totale nucleaire oorlog. Ook is er de kans dat de Sovjet-Unie minder vuurkracht heeft dan de Verenigde Staten. Hij gaat op 28 oktober op het voorstel in en de schepen die onderweg zijn naar Cuba, maken rechtsomkeert. De raketinstallaties op Cuba worden ontmanteld.

Als gevolg hiervan beloven de Verenigde Staten de grenzen en de soevereiniteit van Cuba te respecteren. Ook zullen zij zich niet mengen in de binnenlandse aangelegenheden van Cuba. Tevens worden alle Amerikaanse raketten in Turkije en Italië weggehaald. Dit laatste zal niet in de openbaarheid komen, om reputatieschade voor Kennedy te voorkomen.

Chroesjtsjov verliezer

Chroesjtsjov kan achteraf als de grote verliezer worden gezien. In de Sovjet-Unie wordt hem verweten dat hij verantwoordelijk is voor de beschamende afloop van de Cubacrisis voor het land. Mede hierdoor wordt hij op 14 oktober 1964 afgezet. De officiële versie luidt dat hij terugtreedt vanwege zijn “hoge leeftijd en slechte gezondheid”.

De Cubaanse leider Fidel Castro voelt zich tijdens de Cubacrisis buitenspel gezet. Hij is bijzonder ontstemd over het feit dat bepaalde zaken, zoals over de Amerikaanse marinebasis Guantanamo Bay op Cuba, niet is gesproken. De relatie tussen de Sovjet-Unie en Cuba raakt enigszins bekoeld. Als gevolg van de Cubacrisis wordt besloten geen bovengrondse kernproeven meer te houden. Ook komt er een directe communicatieverbinding tussen Washington en Moskou. Deze zogenaamde ‘Hotline’ moet een crisis tussen de 2 grootmachten in de toekomst voorkomen.

Dichtbij een kernoorlog tijdens Cubacrisis

Nog nooit is de wereld dichterbij een kernoorlog geweest als tijdens de Cubacrisis. De dreiging van de Sovjetschepen die met militaire goederen naar Cuba varen en de Amerikaanse reactie hierop zijn bekend. Maar pas later komen andere incidenten naar buiten, die aangeven hoe dichtbij de wereld bij een kernoorlog is geweest.

Zo heeft een onderzeeër van de Sovjet-Unie bijna een nucleaire torpedo afgevuurd. De onderzeeër wordt op dat moment opgejaagd door Amerikaanse schepen en duikt onder om detectie te voorkomen. Ze kunnen niet communiceren met Moskou. De USS Beagle laat oefendieptebommen ontploffen bij de onderzeeër, om die te dwingen boven water te komen. De kapitein van de onderzeeër denkt dat die dieptebommen echt zijn en dat de Derde Wereldoorlog al is begonnen. Er is weinig elektriciteit meer aan boord, waardoor de levensondersteunende apparaten dreigen uit te vallen. 2 officieren willen de torpedo lanceren, 1, Vasili Aleksandrovitsj Archipov, is tegen. Hij weet de kapitein te overtuigen kalm te blijven, naar de oppervlakte te gaan en contact op te nemen met Moskou. Met zijn actie heeft Archipov waarschijnlijk een kernoorlog voorkomen.

En op dezelfde dag dat majoor Rudolf Anderson uit de lucht wordt geschoten, vindt een ander incident met een U2 plaats. Vanwege een navigatiefout, veroorzaakt door het noorderlicht, vliegt kapitein Charles Maultsby met zijn U2 boven het luchtruim van de Sovjet-Unie. Straaljagers van de Sovjet-Unie volgen het spionagevliegtuig. Amerikaanse straaljagers die bewapend zijn met nucleaire wapens, worden erop uitgestuurd om de U2 te begeleiden, om buiten het luchtruim van de Sovjet-Unie te geraken. De piloten zijn in staat om zelf hun nucleaire wapens af te vuren. Als het tot een confrontatie zou zijn gekomen, zou een kernoorlog mogelijk het gevolg zijn geweest.

(Bron: Britannica.com, Historiek.net, Andertijden.nl, Missilethreat.csis.org, Wikipedia. Foto’s: Shutterstock, ANP)