De Afsluitdijk biedt al 90 jaar lang bescherming tegen overstromingen

Op 28 mei 1932, in 2022 90 jaar geleden, is het laatste gat in de Afsluitdijk gedicht. Met de afsluiting komt een einde aan de vaak rampzalige overstromingen die de bewoners rond de Zuiderzee regelmatig teisteren. De Afsluitdijk is feitelijk een 32 kilometer lange dam, die het IJsselmeer letterlijk afsluit van de Waddenzee.

Hendric Stevin en Cornelis Lely

Vanwege overstromingen als gevolg van dijkdoorbraken zijn er in het midden van de 17e eeuw al plannen om de Zuiderzee af te sluiten. Zo komt de waterbouwkundige Hendric Stevin al in 1667 met een idee voor een afsluitdijk. Dit plan is in die tijd niet uitvoerbaar, maar het vormt wel een inspiratiebron, die uiteindelijk zal leiden tot de bouw van de Afsluitdijk. De Stevinsluizen, een sluizencomplex in de Afsluitdijk, zijn daarom naar Hendric Stevin vernoemd.

Bij het ontwerpen en aanleggen van de Afsluitdijk is met eenvoudige middelen gewerkt. Sluizen en dijklichamen worden eerst op schaal gebouwd en getest. Daarom is er wereldwijd nog steeds bewondering voor het vakmanschap waarmee het project is uitgevoerd. Het bevestigt de vooraanstaande positie van Nederland op het gebied van waterbouwwerken.

De ingenieur en waterbouwkundige Cornelis Lely werkt vanaf 1886 bij de Zuiderzeevereniging. Een vereniging die tot doel heeft het inpolderen van de Zuiderzee. Hij doet onderzoek naar de inpoldering en voltooit in 1891 zijn plan voor die inpoldering. In 1913 is Lely minister van Waterstaat en komt het plan voor het droogleggen van de Zuiderzee op de politieke agenda. Mede door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog wordt het op de lange baan geschoven.

Standbeeld van Cornelis Lely, gemaakt door beeldhouwer Mari Andriessen, op de Afsluitdijk.

Stormvloedramp 1916

Het droogleggen van de Zuiderzee is zoals gezegd om dijkdoorbraken en overstromingen tegen te gaan. Maar tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt een ander argument belangrijk. In die tijd heerst er voedselschaarste in Nederland en drooggelegde grond is vruchtbaar. In 1916 vindt een stormvloedramp in en rond de Zuiderzee plaats, waarbij tientallen mensen om het leven komen. Deze ramp en de voedselschaarste leiden tot de Zuiderzeewet uit 1918, waarin wordt besloten tot de bouw van de Afsluitdijk. In de wet wordt al rekening gehouden met de schade voor de visserij. De zee verandert in een meer, hetgeen zijn uitwerking heeft op de habitat.

De grootste Nederlandse natuurkundige en winnaar van de Nobelprijs voor de natuurkunde Hendrik Lorentz werkt van 1918 tot 1926 mee aan plannen voor de drooglegging van de Zuiderzee. Hij stelt golfvergelijkingen op, waarmee de waterhoogtes en de daarmee benodigde dijkhoogtes na afsluiting door de Afsluitdijk kunnen worden voorspeld. Hij leidt de Staatscommissie Zuiderzee, ook wel de Commissie Lorentz genoemd. Het werk van deze commissie is van groot belang geweest voor het waterloopkundig onderzoek in Nederland. Na voltooiing van de Afsluitdijk blijken de voorspellingen grotendeels te kloppen. Naar Hendrik Lorentz zijn de Lorentzsluizen vernoemd.

Lees ook: Documentaire ‘Eens ging de zee hier tekeer’ bij MAX

Protesten vissers tegen de Afsluitdijk

Na het besluit tot de bouw van de dijk ontstaan er protesten van vissers. Vooral in Harderwijk zijn de protesten heftig. Harderwijker Eibert den Herder houdt betogen en maakt zelfs een documentaire over het belang van de Zuiderzeevisserij. Als de dijk er staat, gaat de familie Den Herder de zakenwereld in. Ze laten een strand opspuiten waar veel toeristen komen. Zij zoons richten het dolfinarium in Harderwijk op.

Uiteindelijk blijken de protesten zinloos. Er komt steun voor de vissers die hun nering zijn kwijtgeraakt. In 1e instantie wordt gesproken over schadeloosstelling, maar in praktijk is het steun op basis van de armenwet. Hetgeen geen vetpot is. De Rijksdienst ter Uitvoering van de Zuiderzeewetsteun ziet toe op de rechtmatigheid van de aanvragen voor financiële hulp. Tevens helpt de dienst de werkloze vissers bij het zoeken naar een nieuwe baan.

Zuiderzeewerken

In 1919 wordt de Dienst Zuiderzeewerken opgericht. De bouwdienst die is belast met de aanleg van de Zuiderzeewerken. De Zuiderzeewerken omvatten het geheel van projecten waarmee de Zuiderzee wordt afgesloten. Ze behoren tot de grootste waterbouwkundige projecten die ooit zijn uitgevoerd. Zichtbare resultaten van de Zuiderzeewerken zijn de Afsluitdijk en de IJsselmeerpolders. Vanaf het voltooien van het plan van Lely in 1891 tot het voltooien van de dijk Enkhuizen-Lelystad in 1975 hebben de werken meer dan 80 jaar in beslag genomen.

Er wordt een plan ontwikkeld om te beginnen met de bouw van de dijk door het Amsteldiep (een stroomgeul in de kop van Noord-Holland) en de inpoldering van de Wieringermeer. In 1920 beginnen de 1e werkzaamheden. Er worden aannemers aangetrokken die ervaring hebben met waterbouwkundige projecten. Ze krijgen ieder een perceel toegewezen. Het zit ons land economisch niet mee. In 1923 worden daarom de werkzaamheden stopgezet en er wordt een koste-batenanalyse gedaan naar de inpoldering.

Hervatting werkzaamheden Afsluitdijk

In 1925 worden de werkzaamheden hervat en wordt besloten de uitvoering te versnellen. Het 2e deel van de plannen verandert. Het aansluitpunt aan de Friese zijde wordt verplaatst van Piaam naar Zurich. Tevens wordt de uitbesteding aan verschillende aannemers gewijzigd in een samenwerkingsverband van 4 grote aannemers. Zij samen vormen de Maatschappij tot Uitvoering van de Zuiderzeewerken. Hiermee begint de eigenlijke bouw, die ongeveer 6 jaar in beslag neemt.

De kern van de Afsluitdijk bestaat uit een dam van keileem. Die grondsoort wordt vlakbij op de bodem van de zee gewonnen. Om de kern wordt een dikke laag zand gestort, die bijeen wordt gehouden door een laag van keileem en klei. Overigens is deze 2e laag van keileem niet aanwezig aan de zijde van het rustigere IJsselmeer. Bovenop die laag van keileem, zand en klei worden rietmatten, stortsteen en basaltblokken geplaatst.

De Vlieter

In 1930 en in 1931 worden de uitwateringssluizen bij Den Oever in Noord-Holland, de Stevinsluizen en Kornwerderzand in Friesland en de Lorentzsluizen in gebruik genomen. Op 28 mei 1932 om 13.02 uur wordt het laatste gat, De Vlieter, gedicht.

Dit gebeurt in aanwezigheid van de minister van Waterstaat mr. P.J. Reymer, de voorzitter van de Zuiderzeeraad dr. H. Colijn en een groot aantal ingenieurs, hoogwaardigheidsbekleders en journalisten. Het plan is dat Reymer en Colijn de eersten zullen zijn die over de Afsluitdijk lopen. Die eer komt echter toe aan Grietje Bosker, de zus van een aannemer. Op 20 september 1932 wordt de naam Zuiderzee officieel omgedoopt tot IJsselmeer.

De Afsluitdijk vormt vanaf dat moment de scheiding tussen IJsselmeer, vernoemd naar de IJssel die erin uitmondt, en Waddenzee. Na het dichten van het laatste gat wordt de Afsluitdijk afgewerkt. Er is zowel een autoweg als een treintraject gepland. Dat treintraject komt er nooit en de ruimte voor dat traject wordt in de jaren 70 ingenomen door een extra rijbaan voor de autoweg. De Afsluitdijk is 32 kilometer lang.

Opening Afsluitdijk

Na het voltooien van alle werkzaamheden wordt de Afsluitdijk op 25 september 1933 geopend voor verkeer. Cornelis Lely is in 1929 overleden. De officiële opening verricht zijn opvolger. De directeur-generaal van de Zuiderzeewerken Victor de Blocq van Kuffeler.

De afsluiting heeft zoals gezegd grote gevolgen voor de visserij en de natuur. Het zoute water wordt steeds zoeter door het water uit de IJssel. De spuisluizen in de Afsluitdijk voeren overtollig en zout water af naar de Waddenzee. Binnen 1,5 jaar verzoet het water in het IJsselmeer volledig. De haring, bot en ansjovis weten het nog een aantal jaren uit te houden. Alleen de paling, de snoekbaars en de spiering overleven in het zoete water. In 1939 is het biologisch evenwicht hersteld.

Watersnoodramp

In 1953 veroorzaken springtij en een noordwesterstorm grote overstromingen in Zuidwest Nederland, België en Engeland. Vooral Zeeland wordt zwaar getroffen door de watersnoodramp. Het is de grootste natuurramp in Nederland in de 20e eeuw. De Afsluitdijk krijgt het eveneens zwaar te verduren, maar houdt wel stand. Overstromingen rond het IJsselmeer blijven daardoor uit. Nadien wordt gezegd dat de Afsluitdijk zich in 1 nacht heeft terugbetaald.

Tussen 2018 en 2025 versterkt Rijkswaterstaat de Afsluitdijk, omdat in de toekomst de zeespiegel stijgt. Daarbij stroomt er vanuit de binnenwateren steeds meer overtollig water het IJsselmeer in. Daarom vergroot Rijkswaterstaat de waterveiligheid door de Afsluitdijk en de sluizen sterker te maken. Daarnaast wordt de capaciteit om water af te voeren naar de Waddenzee vergroot.

De Steenzetter

(Bron: Andertijden.nl, Rijkswaterstaat.nl, Deafsluitdijk.nl, ONH.nl, Wikipedia. Foto’s: ANP)