Bombardement Guernica: aanloop Tweede Wereldoorlog en inspiratie Picasso

Op 26 april 1937, in 2022 85 jaar geleden, wordt de Baskische stad Guernica door Duitse vliegtuigen met de grond gelijk gemaakt. Het is het 1e terreurbombardement uit de geschiedenis. Bij het bombardement komen honderden mensen om het leven. De Spaanse kunstenaar Pablo Picasso heeft van het bombardement een later wereldberoemd geworden schilderij gemaakt, genaamd Guernica.

Politieke verschuivingen

Begin jaren 30 winnen linkse republikeinen de Spaanse verkiezingen. Spanje is in die tijd een democratie en er komt een socialistische republikeinse regering aan de macht. Het nieuwe regime is voor republikeinse socialistische politici en arbeiders een symbool voor modernisatie, democratie en sociale rechtvaardigheid. De nieuwe grondwet zorgt voor seculier onderwijs, regionale autonomie, vrouwenkiesrecht en godsdienstvrijheid. De regering wil de landbouw hervormen, kerk en staat scheiden en de politieke invloed van het leger afbouwen.

De katholieke kerk is ontevreden over het verlies van macht en de grootgrondbezitters in het zuiden van Spanje verzetten zich tegen de onteigening van hun land. In november 1933 verkiest Spanje een rechtse coalitie als regering, die de hervormingen grotendeels terugdraait. Als in oktober 1934 de para fascistische CEDA-partij toetreedt tot de regering, roepen de socialisten op tot een staking. Generaal Fransisco Franco, de latere dictator van Spanje, drukt met extreem geweld de staking de kop in. Een coalitie van linkse republikeinse partijen, Frente Popular (het Volksfront), geleid door Manuel Azaña, wint de verkiezingen in februari 1936. Zij willen verder gaan met de hervormingen die in 1931 zijn begonnen.

Fransisco Franco (midden)

De Spaanse Burgeroorlog en buitenlandse inmenging

Na de verkiezingen vreest de politieke rechterflank in Spanje de socialistische invloed en plannen een opstand. Links en de fascistische beweging De Falange raken met elkaar in gevecht en het land is gepolariseerd. Op 13 juli vermoorden de republikeinen de rechtse leider José Calvo Sotelo als antwoord op de moord op de linkse politieluitenant José Castillo, die op 12 juli door 4 Falangisten wordt doodgeschoten. De moord op Sotelo is voor de rechtse generaals, onder leiding van brigade-generaal Emilio Mola, een excuus om op 17 juli 1936 een staatsgreep te plegen. Waarna de Spaanse Burgeroorlog uitbreekt. Op die 17e juli komen Spaanse militaire garnizoenen in Marokko in opstand. Deze opstand verspreidt zich naar het vasteland en verdeelt Spanje in politiek, militair en geografisch in tweeën.

Ook al is de Spaanse Burgeroorlog een binnenlands conflict, toch spelen internationale machten een grote rol in het verloop en de uitkomst ervan. Beide kampen mogen vanwege de non-interventie-overeenkomst geen oorlogsmateriaal verkopen of kopen. Deze overeenkomst wordt tijdens de Burgeroorlog herhaaldelijk geschonden door nazi-Duitsland, Italië, de Sovjet-Unie en Mexico. De Republikeinen hebben moeite om aan wapens te komen, terwijl de nationalisten veel wapens ontvangen van Duitsland en Italië. Dit is een belangrijke factor in de uiteindelijke winst van de Nationalisten. Want al aan het begin van de Burgeroorlog sturen Hitler en Mussolini vliegtuigen om 10.000 militairen van het Spaanse Afrikaanse leger van Marokko naar Spanje te vervoeren.

Duitsers doen gevechtservaring op in Spanje

De Duitse vliegtuigen worden gevlogen door militairen van het Condorlegioen, oftewel het Duitse Vrijwilligersleger. Dit is een militaire eenheid bestaande uit elitetroepen van de Luftwaffe uit nazi-Duitsland. Om de Nationalisten militair te ondersteunen tijdens de Spaanse Burgeroorlog. In deze oorlog proberen de Duitsers hun nieuwe wapens uit in echte gevechtssituaties. Zo doen het jachtvliegtuig de Messerschmitt Bf 109, de bommenwerper Heinkel HE 111 en de duikbommenwerper Junkers Ju 87 (de Stuka) hun 1e gevechtservaring op in Spanje. Deze vliegtuigen worden op grote schaal ingezet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor de Duitsers is de Spaanse Burgeroorlog een generale repetitie voor wat komen gaat.

Ultimatum

Begin november 1936 bombarderen de Duitse bommenwerpers Madrid om zo de weg vrij te maken voor de troepen van Franco. Mede met wapens uit de Sovjet-Unie wordt de stad verdedigd en Franco weet de stad niet te veroveren. Na de nederlaag bij Madrid trekken de troepen van Franco op naar het noorden. De Republikeinen hebben dan nog het midden van Spanje en delen van de Spaanse mediterrane kust in handen. Baskenland heeft sinds oktober 1936 zelfbestuur gekregen met José Antonio Aguirre als president.

In het noorden zetten de Duitsers ongeveer 5.000 piloten in. De Basken hebben geen kans. De overmacht uit de lucht is te hevig tegen de republikeinse soldaten, die met geweren zijn uitgerust. Eind maart 1937 stelt de nationalistische generaal Emilio Mola de Basken een ultimatum. “Dit is de laatste waarschuwing. Als jullie je niet onmiddellijk overgeven, maak ik Baskenland met de grond gelijk.”

Mola opent een nieuw offensief in het noorden, met Baskenland als belangrijkste doelwit. Dat offensief is feitelijk al eind maart begonnen met een bombardement op Durango. Het is in sommige opzichten een erger bombardement dan op Guernica, met veel doden als gevolg. Er wordt nauwelijks aandacht aan besteed, omdat er geen journalisten aanwezig zijn die over het bombardement berichten. Het is het begin van een nieuwe campagne om de strijdkrachten terug te drijven en Bilbao te veroveren. Op de weg naar Bilbao bevindt zich nog 1 obstakel, namelijk Guernica.

Het bombardement op Guernica

De brug over de Okarivier in Guernica is de enige vluchtroute naar Bilbao die de Baskische defensie nog heeft. De troepen van Franco naderen Guernica en de bombardementen worden heviger. Maandag is, zoals elke week, een marktdag in Guernica. Veel mensen negeren de kerkklokken die luiden om voor de naderende vliegtuigen te waarschuwen en gaan toch de straat op. In de middag begint het bombardement op Guernica, met onder andere brandbommen. Een Duitse bommenwerper gooit zijn dodelijke lading op de stad. De bewoners zoeken plaatsen om te schuilen.

Als het vliegtuig wegvliegt, denken de mensen dat het gevaar is geweken. De bewoners die niet in de schuilkelders zitten, hebben geen enkele kans. Veel mensen die wel in de schuilkelder zitten, moeten vluchten, omdat die plekken niet bestand zijn tegen de vele bommen. Zij vluchten naar de omliggende velden en worden daar beschoten. Een kwartier later wordt die 1e aanval gevolgd door de hoofdmacht van de Italiaanse Aviazione Legionaria samen met Duitse toestellen. Na 2 uur voeren de Duitsers de beslissende aanval uit. Dan verschijnen 20 Junkers bommenwerpers boven de stad, die hun bommen op de stad afwerpen. De aanval duurt ongeveer 3 uur. De stad staat bijna volledig in brand en honderden burgers komen om het leven.

Discussie

Er is later discussie over het doel van het bombardement. Veteranen van het Condorlegioen beweren dat het oorspronkelijke doel de vernietiging van de brug is geweest. Maar brandbommen en mitrailleurs zijn echter niet effectief voor het vernietigen van een stenen brug. En de brug over de Okarivier is helemaal niet geraakt. De Duitse commandant van de Luftwaffe, Wolfram von Richthofen, schrijft in zijn dagboek dat de aanval samen met de nationalisten is gepland. Rijksmaarschalk Hermann Goering zal later tijdens de Prosessen van Neurenberg verklaren dat hij met het bombardement zijn Luftwaffe had willen testen.

2 dagen na het bombardement bezetten de troepen van Franco de stad. Bijna 70 procent van Guernica is vernield. Franco ontkent elke verantwoordelijkheid. Hij beschuldigt de “rode hordes” van de Baskische president Aguirre van het in brand steken van de stad. Maar op de restanten van de afgeworpen bommen staat dat die zijn vervaardigd in Duitsland: RH 36, hetgeen Rheindorf 1936 betekent. Er is ook een Duitse adelaar gestempeld op die restanten.

Op 1 april 1939 eindigt de Spaanse Burgeroorlog. Dictator generaal Franco komt aan de macht. Hij bestuurt het land tot aan zijn dood in 1975.

George Steer en Pablo Picasso

George Steer is een journalist van The Times die in Baskenland op het moment van het bombardement op Guernica aanwezig is. Hij verneemt op 26 april om 22.00 uur van het bombardement en gaat op weg naar de stad. Daar aangekomen, ziet hij de stad branden. Overal liggen doden en gewonden. Op 28 april verschijnt zijn artikel over het bombardement in Londen en New York en plotseling is Guernica wereldnieuws. Zo komt het artikel in het Franse blad L’Humanité, waardoor het onder de aandacht van de Spaanse kunstenaar Pablo Picasso komt die zich in Parijs bevindt.

In januari 1937 neemt Pablo Picasso de opdracht van de Spaanse republikeinse regering aan voor het maken van een schilderij voor het Spaanse paviljoen van de wereldtentoonstelling in Parijs. Als hij het artikel van Steer heeft gelezen, begint Picasso aan Guernica. Hij werkt 6 weken aan het schilderij dat wordt tentoongesteld op de wereldtentoonstelling in Parijs van 1937. Het is een somber schilderij waarop de gruwelijkheden van het bombardement zijn te zien. Het is een aanklacht tegen de oorlog. Het heeft de status van meesterwerk verworven. Voor pacifisten is het een aanklacht tegen de oorlog, voor Spanjaarden is het een symbool voor de verschrikkingen van de burgeroorlog die wordt gevolgd door de dictatuur van Franco.

Picasso’s Guernica in Spanje

Na de wereldtentoonstelling reist het doek de hele wereld over om uiteindelijk te worden tentoongesteld in het Museum of Modern Art in New York. Picasso wil niet dat het in Spanje te zien is zolang er een fascistisch bewind aan de macht is. Franco overlijdt in 1975. Vanaf 25 oktober 1981, bij de herdenking van de geboortedag van Picasso, is het schilderij te bewonderen in Spanje.

Picasso woont tijdens de Tweede Wereldoorlog in Parijs. In zijn atelier krijgt hij bezoek van Duitse officieren die een foto zien van het schilderij Guernica. Een Duitse officier vraagt aan Picasso: ”Heeft u dat gemaakt?” Hierop antwoordt Picasso: “Nee, u.”

(Bron: Andertijden.nl, Pablopicasso.org, Historiek.net, Wikipedia)