De Slag in de Javazee op 27 februari 1942
Publicatiedatum: 27 februari 2022
Op 27 februari 1942, in 2022 80 jaar geleden, vindt de Slag in de Javazee plaats. De Nederlandse schout-bij-nacht Karel Doorman krijgt de leiding over een geallieerde vloot, die de Japanse invasie van Java moet tegenhouden. Het loopt uit op een zware nederlaag. Al voordat hij uitvaart om ten strijde te trekken tegen de Japanse vloot, weet Doorman dat hij weinig kans van slagen heeft.
Aan het eind van de 19e en aan het begin van de 20e eeuw breidt Japan zich uit door gebieden in Azië te veroveren. Om aan die expansiedrift een einde te maken, besluiten de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Australië en Nederland in september 1940 een boycot in te stellen. Hierdoor kan Japan moeilijk aan olie en staal komen. Japan heeft zelf geen grondstoffen die nodig zijn om oorlog te voeren. Daarom besluit Japan om landen zoals Maleisië, dat een Britse kolonie is, en Nederlands-Indië te veroveren, waar die grondstoffen ruim aanwezig zijn.
De Japanners denken dat na een aanval op Brits grondgebied de Amerikanen een bondgenootschap met de Britten aangaan. Amerika is dan nog neutraal tijdens de Tweede Wereldoorlog. Japan ziet Amerika als een geduchte tegenstander. Ze besluiten daarom de aanval in te zetten op een deel van de Amerikaanse vloot, die zich bevindt in Pearl Harbor. Op 7 december 1941 valt Japan Pearl Harbor aan, waardoor een deel van de Amerikaanse vloot is uitgeschakeld. Amerika is daarmee met Japan in oorlog. Nederland verklaart Japan de oorlog op 8 december 1941.
Schout-bij-nacht Karel Doorman
Op 10 december brengt de Japanse luchtmacht de Britse slagschepen HMS Repulse en HMS Prince of Wales tot zinken. Met het zinken van beide schepen is er geen verdediging meer om de Nederlandse en Britse koloniën te beschermen. In de maanden daarna veroveren de Japanners onder andere Celebes en Borneo, waar belangrijke vliegvelden en olievelden zijn. Op 13 januari 1942 bezetten de Japanners Palembang, de belangrijkste oliehaven op Sumatra. Op 15 februari moet Singapore capituleren. De aanwezige geallieerde oorlogsschepen, die op weinig luchtsteun kunnen rekenen, zijn niet opgewassen tegen de Japanse overmacht.
De Amerikanen, Britten, Australiërs en Nederlanders besluiten tezamen de strijd aan te gaan met de Japanners. Ze zijn afzonderlijk te zwak om op te treden tegen de Japanse vloot. Daarom wordt ABDACOM in het leven geroepen: American-British-Dutch-Australian Command, een gecombineerde geallieerde vloot. De Nederlandse schout-bij-nacht Karel Doorman krijgt op 3 februari 1942 de leiding over de schepen. Het geallieerde eskader waarover Doorman tijdens de Slag in de Javazee beschikt, bestaat uit de zware kruisers HMS Exeter en de USS Houston, de lichte kruisers HMAS Perth, Hr. Ms. De Ruyter, het vlaggenschip van Doorman, en Hr. Ms. Java, begeleid door de Britse torpedojagers HMS Electra, HMS Encounter en HMS Jupiter, de Amerikaanse torpedojagers USS Edwards, USS Alden, USS Paul Jones en USS Ford en de Nederlandse torpedojagers Hr. Ms. Witte de With en Hr. Ms. Kortenaer.
Nederlandse schout-bij-nacht Karel Doorman
Al vanaf het begin heeft ABDACOM problemen, aangezien elk land zijn eigen prioriteiten kent en de afzonderlijke strijdkrachten hebben nooit met elkaar geoefend. Ook zijn er taalproblemen met de Nederlanders. Daarnaast gebruiken de schepen verschillende radiofrequenties. Doorman heeft geen steun uit de lucht, terwijl de Japanners beschikken over verkenningsvliegtuigen. De mannen zijn uitgeput, vooral de Amerikanen, Australiërs en Britten. Zij hebben al weken van strijd achter de rug. De schepen zijn beschadigd. Tevens zijn de schepen niet van het kaliber van de Japanners: ze zijn veelal verouderd. Zo stammen de 4 Amerikaanse torpedojagers nog uit de Eerste Wereldoorlog.
Slag in de straat Bandoeng
Palembang en Singapore zijn gevallen en de Japanners dreigen nu alle oliehavens op Sumatra in te nemen. Op 18 februari valt Japan Bali aan, waarop Doorman zijn schepen de opdracht geeft om op te stormen naar de straat Bandoeng, om iets tegen die invasie te ondernemen. Bali is belangrijk, omdat de vliegvelden op het eiland de Japanners in staat stellen de geallieerde marinebasis op Soerabaja te bereiken. Het komt op 19 februari tot een treffen. De Japanners weten met een torpedoaanval Hr. Ms. Piet Heijn tot zinken te brengen. Hr. Ms. Tromp wordt door de Japanners beschadigd en moet zich terugtrekken. De geallieerden schakelen een Japanse torpedobootjager uit. Een groot deel van de Japanse vloot is dan niet meer in de straat Bandoeng aanwezig. Bali valt op 19 februari in handen van de Japanners.
De Japanse vloot is daarna op weg naar Java. Op 26 februari geeft viceadmiraal Helfrich Doorman de opdracht die vloot aan te vallen. Doorman weet dat hij een kleine kans van slagen heeft en deelt die twijfels met Helfrich. Hij beveelt dat Doorman toch moet uitvaren, hetgeen dus geschiedt op 26 februari. Ze gaan op zoek naar de vloot van de Japanners. Die avond stuurt Helfrich Doorman een bericht om hem aan zijn plicht te herinneren: “ Gij moet de aanvallen voortzetten tot de vijand vernietigd is.”
Slag in de Javazee
Op 27 februari in de middag vindt Doorman de Japanse vloot. De strijd begint met een artilleriegevecht. Op zo’n 25 kilometer afstand beschieten de schepen elkaar. Na een half uur krijgt de Exeter een treffer in het ketelruim. Het schip draait uit de linie, waardoor de achtervolgende schepen de Exeter volgen. Zij denken dat de koerswijziging een bevel van Doorman is, waardoor de De Ruyter alleen op de vijand afstevent. Doorman ziet dat zijn vloot hem niet meer volgt. Hij seint dan het beroemd geworden bevel: “All ships follow me”, dat later zal worden vertaald in: “Ik val aan, volg mij”.
Schepen in actie. Foto: Nationaal Archief.
De geallieerden zijn niet op de hoogte van de torpedo’s van de Japanners, die een grote afstand kunnen overbruggen. Die zijn inmiddels gelanceerd. Als Doorman een koerswijziging doorseint, wordt de Kortenaer getroffen door een torpedo. Het schip breekt in tweeën en zinkt snel. De Encounter krijgt de opdracht op zoek te gaan naar overlevenden. De Electra wordt zwaar getroffen en zinkt. De Jupiter vaart op een mijn. De 4 Amerikaanse torpedojagers moeten terug om te tanken en hebben al hun torpedo’s verschoten.
De Java en de De Ruyter
Nadat de Kortenaer is gezonken, gaan de gevechten nog een tijd door. Na zonsondergang scheiden de 2 vloten zich. Doorman besluit toch weer op zoek te gaan naar de Japanse vloot. Hij wil onder dekking van de duisternis de Japanse escorte omzeilen en de Japanse transportschepen direct aanvallen. Dat mislukt, want om 23.00 uur ’s avonds treft hij het eskader aan op korte afstand. De Japanners lanceren 12 torpedo’s, waarvan er 2 doel raken. De Java wordt het eerst getroffen, gevolgd door de De Ruyter. De Java zinkt zeer snel, maar de De Ruyter blijft nog 2 uur drijven. Doorman besluit om bij zijn schip te blijven en sneuvelt als de De Ruyter ten onder gaat.
De kruiser Hr. Ms. De Ruyter.
Er zijn bronnen die zeggen dat Doorman en zijn staf van boord zijn gegaan van de De Ruyter. Zij zouden op een vlot zijn gestapt. Het vlot zou zijn gezonken, waardoor Doorman en zijn staf zijn omgekomen.
De HMAS Perth, de USS Houston en de Witte de With trekken zich op laatste instructies van Doorman terug. Ze zullen de volgende dag door de Japanners tot zinken worden gebracht. De Exeter ondergaat op 1 maart hetzelfde lot. Op 8 maart capituleert het KNIL op Java en zijn alle grote eilanden in handen van de Japanners. Het luidt tevens het einde in van het koloniale tijdperk van Nederland.
Japanse overwicht te groot
Al voor de Slag in de Javazee acht Doorman de kans op slagen klein en achteraf blijkt hij gelijk te hebben gehad. De Japanners beschikken over meer en zwaardere schepen dan de geallieerden. Ze hebben een luchtoverwicht en betere torpedo’s. Het moreel van de geallieerde bemanning is laag na zware en uitputtende gevechten. Doorman heeft het moeten doen met kruisers en torpedojagers. Het Japanse overwicht is gewoon te groot geweest.
Schout-bij-nacht Karel Doorman ontvangt postuum de Militaire Willemsorde voor zijn heldhaftig optreden tijdens de Slag in de Javazee. Er zijn 4 marineschepen naar hem vernoemd. Van de zeemansgraven van de schepen die tijdens de Slag in de Javazee zijn vergaan, is weinig meer over. Ze zijn geruimd en als oud ijzer verkocht. In 2016 onderneemt het Karel Doorman Fonds een expeditie naar de scheepswrakken in de Javazee. De duikers halen 4 voorwerpen naar de oppervlakte, die afkomstig zijn van Hr. Ms. Kortenaer en Hr. Ms. Java. Het betreft 2 granaathulzen, een zogenoemde afsluiter en een fles wijn. Ze zijn naar Nederland gebracht en zijn voor het eerst te zien in het Marinemuseum in Den Haag tijdens de 80e herdenking in 2022 van de Slag in de Javazee.
Tijdens de Slag in de Javazee verliezen zo’n 2.300 geallieerde marinemannen het leven, onder wie ongeveer 900 Nederlanders.
Herdenking Slag in de Javazee, 27 februari 1947. Foto: Nationaal Archief, fotograaf Noske, J.D. / Anefo.
(Bron: Marineschepen.nl, Tracesofwar.nl, Defensie.nl, Historiek.net, Anderetijden.nl, drs. Caspar Dullemond, Nu.nl, NH Nieuws, Wikipedia. Foto’s: ANP, Nationaal Archief)
