De Wannseeconferentie: de nazi’s organiseren de moord op de Europese Joden

Op 20 januari 1942, in 2022 80 jaar geleden, komen 15 nazi kopstukken bijeen tijdens de Wannseeconferentie. Het vindt plaats in een villa aan de Wannsee, een meer bij Berlijn. Ze bespreken daar hoe de moord op 11 miljoen Europese Joden beter kan worden georganiseerd. Het besluit om alle Joden in Europa te vermoorden is niet tijdens de conferentie genomen. Al voor de conferentie is dat door Hitler gedaan.

Reeds in 1924 in Mein Kampf stelt Adolf Hitler: “Indien men het rassenvraagstuk en daarmee de Jodenkwestie niet volkomen onder de knie heeft, zal men ook de Duitse natie niet meer op de been kunnen helpen.” Kortom, wil Duitsland overleven, dan moet het zich ontdoen van de Joden. En in januari 1939 zegt Hitler: “Als het internationale ‘Finanzjudentum’ erin mocht slagen de volkeren nog een keer in een wereldoorlog te storten, dan zal het resultaat niet de overwinning van het Jodendom zijn, maar de vernietiging van het Joodse ras in Europa.”

De nazi’s zoeken naar een oplossing, “eine Endlösung”, voor het ‘Joodse vraagstuk’. Die term Endlösung wordt gebruikt om daarmee de systematische vernietiging van alle Joden in Europa aan te duiden. Adolf Eichmann, één van de architecten van ‘die Endlösung’, heeft dan al eerder de mogelijkheid onderzocht om de Joden gedwongen naar Palestina te laten emigreren. Na de aansluiting van Oostenrijk bij Duitsland in 1938 is hij verantwoordelijk voor de gedwongen emigratie van duizenden Joden uit dat land. Tijdens de Wannseeconferentie is de SS-obersturmbannführer secretaris en wordt hij verantwoordelijk voor het transport van de Joden naar de concentratie- en vernietigingskampen.

Madagaskar

Het is lang onduidelijk wat er met de Joden moet gebeuren. Aanvankelijk proberen de nazi’s de Joden via intimidatie en systematische uitsluiting, zoals beschreven in de Rassenwetten van Neurenberg, te bewegen om vrijwillig Duitsland te verlaten. Dat blijkt niet succesvol genoeg. Daarom willen de nazi’s de Joden uit Europa deporteren en ze naar Madagaskar vervoeren, hetgeen geen doorgang vindt. Joden die zich na 1938 in Duitsland bevinden, krijgen meer en meer te maken met repressie, aanslagen en moordpartijen, zoals tijdens de Kristallnacht. Zo komen ze terecht in kampen of getto’s.

Al voor de Wannseeconferentie beginnen speciale groepen met het vermoorden van Joden, zoals na de inval in Polen en de Sovjet-Unie. Maar de deportaties en executies verlopen volgens de nazi’s rommelig en het systeem van vernietigingskampen bestaat dan nog niet. Ook werken verschillende instanties elkaar tegen. Getto’s in Oost-Europa raken voller, terwijl de transporten maar doorgaan. Commandanten ter plaatse moeten deze problemen oplossen en die doen dit door Joden te executeren voor een vuurpeloton, om ruimte te maken voor nieuwe groepen Joden.

Genocide

Mede door het verloop van de oorlog worden de plannen van de nazi’s over wat te doen met de Joden steeds radicaler. Want in de winter van 1941 wordt het Duitse leger teruggedreven door het Rode Leger in de Sovjet-Unie. Hierdoor kan de deportatie van Joden naar Siberië, die is voorgenomen voor na de overwinning op de Sovjet-Unie, niet meer doorgaan. Als dan ook nog de oorlog in het Verre Oosten uitbreekt en Duitsland de VS de oorlog verklaart, zien de nazi’s genocide als enige mogelijkheid om van de Joden af te komen.

Er moet dus worden gezocht naar een algehele oplossing voor het ‘Joodse vraagstuk’. SS-Obergruppenführer Reinhard Heydrich wordt daarmee door Rijksmaarschalk Hermann Goering belast. Hij organiseert de Wannseeconferentie en nodigt in het geheim mannen uit die de uitroeiing van de Joden technisch vorm moeten geven.

Eufemistisch

Op 20 januari 1942 komen 15 mannen samen, van hoge ambtenaren tot staatsecretarissen. In de villa Haus Am Großen Wannsee, een villa aan een meer in een buitenwijk van Berlijn. Van deze 15 mannen hebben er 10 een universitaire studie afgerond. Van die 10 zijn er 8 gepromoveerd. De hoge ambtenaren en staatssecretarissen houden zich allen bezig met de Jodenvervolging en koesteren hun eigen ambities op dat gebied. Heydrich wil zijn gezag vestigen als eindverantwoordelijke voor de uitroeiing van de Joden in Europa. Hij brengt de aanwezigen op de hoogte van het doel van de conferentie, het organiseren van het uitroeien van de Joden in Europa. Hiermee maakt hij de aanwezigen mede verantwoordelijk voor de genocide en is hij verzekerd van hun medewerking.

Heydrich gaat in op de statistieken over de emigratie van Joden, dat de Joden moeten worden gedeporteerd en dwangarbeid moeten verrichten. Hij bespreekt het ‘Jodenvraagstuk’ in diverse Europese landen en de te voeren politiek rond huwelijken van Joden. Ze discussiëren over het lot van mensen die zijn geboren uit een gemengd huwelijk of die 1 Joodse grootouder hebben.

‘Evacueren’

De Joden moeten op efficiënte manier worden uitgeroeid. Een term die niet wordt gebruikt: er wordt alleen eufemistisch over ‘evacueren’ gesproken. “De geëvacueerde Joden worden geleidelijk naar getto’s overgebracht, om vandaar uit verder naar het oosten te worden getransporteerd.” Er wordt gediscussieerd over de wijze waarop het moorden moet plaatsvinden. Sommige aanwezigen denken verschillend over de vraag wat te doen met de Joden. De jurist Wilhelm Kritzinger wil Joden massaal opsluiten en de staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Wilhelm Stuckart wil de Joden steriliseren. Heydrich weet uiteindelijk alle deelnemers op 1 lijn te krijgen.

Eichmann schrijft na de bijeenkomst een verslag. Daarin komt een lijst voor met het aantal Joden per Europees land. Ook van landen die niet zijn bezet wordt het aantal Joodse mensen vermeld. In totaal tellen de nazi’s 11 miljoen Europese Joden. In het verslag van Eichmann wordt het woord ‘vermoorden’ zorgvuldig vermeden. Tijdens zijn proces in Israël in 1961 zal Eichmann echter toegeven dat het vermoorden van Joden, en dan met welke technieken, uitvoerig is besproken.

1 verslag Wannseeconferentie bewaard gebleven

Sommige aanwezigen op de conferentie die de oorlog overleven, kampen met ‘geheugenverlies’. Ze kunnen zich niet meer herinneren dat ze bij de conferentie aanwezig zijn geweest en al helemaal niet wat de reden is geweest voor de bijeenkomst. Feit is dat alle aanwezigen zeer goed op de hoogte zijn van de plannen voor de systematische uitroeiing van de Joden in Europa. De conferentie neemt minder dan 2 uur in beslag. Daarna heerst een opgewekte stemming en wordt er cognac gedronken. De heren zien het als een uitdaging om te zien hoe het bevel op zijn efficiëntst in praktijk kan worden omgezet.

Het is een wonder dat 1 verslag bewaard is gebleven van de conferentie. Alle verslagen zijn namelijk vernietigd, op het ene exemplaar na van de staatsecretaris van Buitenlandse Zaken Martin Luther. Luther wordt in 1943 gevangengezet, nadat hij is veroordeeld wegens verraad. Zijn bureau wordt geleegd en de inhoud wordt opgeslagen. In 1947 ontdekken de Amerikanen het verslag. Hierdoor zijn de geallieerden op de hoogte gekomen van de Wannseeconferentie.

Geen van de aanwezigen zal zelf de handen vuil maken tijdens het uitvoeren van het bevel om alle Joden in Europa te vermoorden. Dat gebeurt door de bewakers en de kampbeulen, de uitvoerders op het laagste niveau dus. Uiteindelijk zullen de nazi’s 6 miljoen Joden vermoorden.

Herdenkingsplaats Wannseeconferentie

Van de inrichting in de villa waar de conferentie heeft plaatsgevonden, is niets meer over. De stoelen, het wandtapijt en de kroonluchter zijn na de oorlog geroofd. Tegenwoordig hangen foto’s van de deelnemers aan de conferentie aan de muur. Op een langwerpige vitrine waar ooit de vergadertafel heeft gestaan, ligt het verslag van de bijeenkomst gemaakt door Adolf Eichmann. De villa zelf is na de oorlog in vergetelheid geraakt. Het gebouw doet na de oorlog dienst als opvanghuis voor kinderen en er is ook een duikclub gevestigd geweest. Pas na de inspanningen van de Joodse historicus Joseph Wulff in de jaren 70 komt er weer aandacht voor wat er in de villa heeft plaatsgevonden. In 1987 wordt besloten de villa in te richten als herdenkingsplaats. Precies 50 jaar na de conferentie, op 20 januari 1992, is de tentoonstelling geopend.

Op 7 april 2022 komt er een film uit over de gebeurtenissen tijdens de Wannseeconferentie, Die Wannseekonferenz genaamd.

(Bron: Historiek.net, Tracesofwar.nl, Anderetijden.nl, NOS.nl, Annefrank.org, NTR.nl, Duitslandinstituut.nl, Wikipedia, ANP)