De Olympische Spelen van 1936 in nazi-Duitsland
Publicatiedatum: 31 juli 2021
Op 1 augustus 1936 opent Adolf Hitler de Olympische Spelen van Berlijn. Hij wil met de Spelen de superioriteit van het Duitse volk aantonen, alsmede de vredelievendheid en de beschaafdheid van Duitsland. Ook al weet Duitsland de meeste medailles te veroveren op de Spelen, de succesvolste atleet en de morele winnaar is een zwarte Amerikaanse man: Jesse Owens.
Eigenlijk zouden de Zomerspelen al in 1916 in Berlijn worden gehouden. Vanwege de Eerste Wereldoorlog worden die Spelen niet georganiseerd. Begin 1936 worden de Olympische Winterspelen in het Duitse Garmisch-Partenkirchen gehouden. Voor de organisatie van de Zomerpelen in 1936 is de grootste rivaal Barcelona. In 1931 wordt met ruime meerderheid de Spelen toegekend aan Berlijn. In die tijd is er nog sprake van democratie in Duitsland. Als de nazi’s aan de macht komen, eist het IOC dat Duitsland zich houdt aan de olympische regels. In het bijzonder moet Duitsland de toegang van alle rassen en religies garanderen. In de praktijk blijkt die belofte een loze belofte te zijn. Sport en politiek behoren van elkaar gescheiden te zijn, maar bij de nazi’s zijn sport en politiek onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Voor het eerst worden de Olympische Spelen geopend met een fakkelloop. De fakkel wordt op 20 juli ontstoken in het Griekse Olympia. 3331 lopers uit 7 landen brengen de olympische vlam naar Berlijn. Waar het olympisch vuur ontstoken wordt onder toeziend oog van onder meer 20.000 leden van de Hitlerjugend en 40.000 leden van de SA, de Sturmabteilung. Hitler staat aanvankelijk sceptisch tegenover de Spelen. Maar als gevolg van het grote propagandasucces van het sportieve spektakel is hij helemaal om. Na de Spelen van Tokio in 1940, die vanwege de Tweede Wereldoorlog niet zullen doorgaan, moeten daarom alle daarna gehouden Spelen worden georganiseerd door Duitsland. Daarbij zouden niet-blanke atleten worden uitgesloten van deelname.
Bij de opening van de Olympische Spelen worden ironisch genoeg 20.000 vredesduiven losgelaten. Dat, terwijl Hitler dan al bezig is met de voorbereidingen van wat later de Tweede Wereldoorlog wordt genoemd. Tijdens de openingsceremonie zweeft de zeppelin Hindenburg boven het stadion. Overal hangen vlaggen met hakenkruizen en andere nazisymbolen. Hitler is aanwezig op de ereloge van het stadion in Berlijn, als de deelnemende landen tijdens de openingsceremonie een rondje door het stadion maken.
De Fransen doen bij binnenkomst in het stadion de olympische groet, die erg lijkt op de Hitlergroet, waardoor zij door het aanwezige publiek enthousiast worden onthaald. De Amerikaanse ploeg, met veel zwarte atleten in de gelederen, wordt met boegeroep onthaald. De nazitop heeft nog zo beloofd dat racistische uitingen bij zowel het publiek als in de pers verboden zijn. Er wordt wel jazzmuziek in de bars van Berlijn gespeeld, terwijl die muziek door de nazi’s wordt afgedaan als ‘negermuziek’.
Dreigende boycot
Meer dan 100.000 buitenlanders zullen tijdens de Spelen Berlijn bezoeken. De internationale bezoekers van de Spelen krijgen naast sport ook een cultureel programma aangeboden. Tentoonstellingen, toneelstukken, opera’s en concerten propageren de nazi-ideologie. De buitenlandse bezoekers mogen niets vernemen van Hitlers werkelijke bedoelingen. De Spelen zijn namelijk een propagandamiddel van de nazi’s om superioriteit van het Duitse volk te bewijzen. Tevens gebruiken de Duitsers de Spelen om zich te afficheren als een vredelievend en beschaafd land. Daarom worden de atleten gehuisvest in luxueuze onderkomens. De toeristen die landen op het vliegveld worden hartelijk onthaald. Bordjes met de tekst: “Voor Joden verboden” worden tijdelijk uit het straatbeeld geweerd. De Duitse politie krijgt echter wel de opdracht de straten schoon te vegen van zwervers en zigeuners.
Voor de Spelen zijn in de Verenigde Staten sterke bewegingen actief, die de nazi-Spelen van 1936 willen boycotten. Zouden de Amerikanen de Spelen hebben geboycot, dan is het maar nog de vraag of ze wel doorgang zouden hebben gevonden. Om de tegenstanders van de Spelen over te halen, moet Hitler Joden toelaten in het Duitse team. In september 1935 zijn dan in Duitsland al de Rassenwetten van Neurenberg uitgevaardigd, waardoor Joodse mensen minder rechten hebben als zogenaamde Arische Duitsers. De Duits-Joodse Gretel Bergmannn wordt echter in de laatste minuut uitgesloten van deelname. De half-Joodse schermster Helene Mayer mag wel meedoen. Zij wint het goud tijdens de Olympische Spelen van Amsterdam in 1928. De Germaans uitziende atlete behaalt het zilver op de Olympische Spelen van 1936 en is daarmee de enige Duitse met Joodse wortels met een medaille. Ook de Duitse communistische worstelaar Werner Seelenbinder mag meedoen. Hij weigert aanvankelijk, maar laat zich ompraten door vrienden om toch te participeren. Hij wordt 4e in zijn gewichtsklasse bij het worstelen. Seelenbinder wordt in 1942 door de nazi’s geëxecuteerd.
Ook in Nederland gaan stemmen op om de Spelen in Berlijn te boycotten. Uiteindelijk vaardigt ons land wel een team af naar de Spelen. De turn- en krachtsportbond weigert echter deel te nemen, evenals een aantal individuele sporters als de atleten Tollien Schuurman en Wim Peters en de Joodse bokser Ben Bril (op de foto). Het Nederlands voetbalelftal doet eveneens niet mee, omdat men zich niet kan verenigen met de amateurbepalingen van het IOC.
De Nederlandse bokser Ben Bril.
Achteraf wordt het de Nederlandse deelnemers kwalijk genomen dat ze niet hebben afgezien van deelname aan de ‘besmette’ Spelen, zoals de Spelen van 1936 wel worden genoemd. Zo wint zwemster Rie Mastenbroek 3 maal goud en 1 maal zilver tijdens de Spelen van 1936. Die prestatie doet weinig onder voor de prestatie van Fanny Blankers-Koen die op de Spelen van Londen in 1948 4 maal goud weet te veroveren. Blankers-Koen groeit uit tot 1 van de symbolen van herrijzend Nederland, wordt verkozen tot beste atlete van de eeuw en is een begrip geworden in Nederland. Maar wie kent Rie Mastenbroek nog? Mastenbroek zet een wereldprestatie neer, maar blijft toch ‘dat meisje dat voor Hitler zwom’. Als Mastenbroek Blankers-Koen later tegenkomt op de Amsterdamse Albert Cuypmarkt en Mastenbroek de ‘koningin van de Spelen van Londen’ hartelijk begroet, loopt Blankers-Koen de ‘koningin van de Spelen van Berlijn’ straal voorbij.
Olympia
Voor het eerst wordt er live verslag gedaan van de wedstrijden op radio en televisie. Op de Kurfürstendamm worden speakers geplaatst waar mensen de wedstrijden direct kunnen volgen. In de tijd waarin televisie nog in de kinderschoenen staat, overdraagt de zender Paul Nipkow de wedstrijden op 20 plaatsen waar een televisie is neergezet. Ongeveer 8 uur per dag kunnen mensen direct getuige zijn van de sport. Zo’n 160.000 mensen hebben de wedstrijden direct via het nieuwe medium televisie gevolgd.
De cineaste Leni Riefenstahl maakt de 4 uur durende film Olympia, die uit 2 delen bestaat: Fest der Völker en Fest der Schönheit. De film wordt door de nazi’s gebruikt als propagandafilm voor de nazi-ideologie. Riefenstahl zelf zal de rest van haar leven beweren dat het haar te doen is geweest om de esthetiek van de sport. Olympia geldt nog steeds als een voorbeeld van films over sport en sport op televisie, maar is tegelijk een verheerlijking van het door de nazi’s zo bewonderde perfecte lichaam. Olympia wint grote prijzen en is een belangrijke, maar tevens zeer omstreden film. Riefenstahl gebruikt nieuwe technieken om de sport in de filmtheaters zo dichtbij als mogelijk mee te maken. Zo laat ze gaten graven waarin cameramensen passen om de atleten van heel dichtbij en van onderaf te filmen. Ze hangt een camera aan een luchtballon om de mensenmassa van boven te filmen. Ze maakt een soort van katapult op een rails die tegelijkertijd met de sprinters wordt afgeschoten. Tevens is ze de 1e die onder water filmt tijdens zwemwedstrijden. Volgens Riefenstahl is Hitler niet helemaal gecharmeerd van de film vanwege het succes van de zwarte atleten, die veel medailles in de wacht slepen.
Jesse Owens en Luz Long
Want de ster van de Olympische Spelen van 1936 in nazi-Duitsland is een zwarte Amerikaanse atleet genaamd Jesse Owens. Het kleinkind van zwarte slaven. De snelste man ter wereld wint maar liefst 4 maal goud op de 100 meter en de 200 meter sprint, de 4×100 meter estafette en het verspringen. Dit is tegen het zere been van de nazi’s. Aanvankelijk is Owens voor een boycot van de nazi-spelen, maar zijn trainer weet hem om te praten: als een Afro-Amerikaan goud in Berlijn wint, dan zal dat de rassenideologie van de nazi’s weerleggen. Eigenlijk zou Owens niet deelnemen aan de estafette. De voorzitter van het Amerikaanse Olympische Comité en de latere voorzitter van het IOC is Avery Brundage, die zich meerdere keren racistisch en antisemitisch heeft geuit. Hij heeft nazisympathieën en haalt 2 Joodse lopers, Sam Stoller en Marty Glickman, uit het estafetteteam. Het gerucht bestaat dat Brundage dat heeft gedaan op verzoek van de nazi’s: mocht de Amerikaanse estafetteploeg de wedstrijd winnen, wat later gebeurt, hebben de nazi’s liever zwarten dan Joden op het podium. Brundage is overigens in 1972 voorzitter van het IOC, als Palestijnen Israëlische atleten kidnappen tijdens de Olympische Spelen in Duitsland en 11 van hen vermoorden. Hij doet daarna de omstreden uitspraak: “The Games must go on”, de Spelen moeten doorgaan.
Owens wint de 100 meter en de 200 meter met gemak. Zoals gezegd wint het Amerikaanse estafetteteam de 4×100 meter met Owens in de gelederen. Maar volgens Owens is zijn grootste triomf de levenslange kameraadschap met de Duitse verspringer Carl Ludwig ‘Luz’ Long. De lange, blonde, vriendelijke Duitser ziet eruit als de personificatie van de perfecte Ariër. Owens is wereldrecordhouder op het onderdeel verspringen, maar tijdens de training zien de sprongen van Long er zeer goed uit. Op de ochtend van 4 augustus heeft Owens al de 200 meter gewonnen. Tijdens de kwalificatie voor het verspringen verlopen de 1e 2 sprongen van Owens niet goed en weet hij de limiet niet te halen. Met nog 1 poging voor de boeg die moet slagen, komt Long naar hem toe en begint een gesprek. Volgens het boek The complete History of the Olympics van David Wallechinsky verloopt het gesprek als volgt: “Leuk je te ontmoeten” zegt Owens, “Hoe gaat het met je?” “Prima”, antwoordt Long. “De vraag is: hoe gaat het met jou?” “Wat bedoel je?”, vraagt Owens. “Er moet iets aan je vreten, jij zou je moeten kunnen kwalificeren met je ogen dicht.” Long stelt Owens voor zijn aanloop aan te passen zodat hij geen foutsprong maakt. Owens neemt de aanbeveling van Long over en weet zich met slechts een halve centimeter in zijn voordeel te kwalificeren voor de finale.
Luz Long (links) en Jesse Owens (rechts)
De finale vindt die middag plaats en Owens begint de strijd met een sprong van 7.74 meter, wat door Long in zijn 2e sprong wordt geëvenaard. Owens antwoordt met een sprong van 7.87 meter. Tijdens de 5e sprong evenaart Long de sprong van Owens wederom en er gaat een sensatie door het stadion. Een deel van de nazitop, onder wie Hitler, is getuige van de tweestrijd. Owens springt in zijn 5e poging 7.94 meter. Long kan die afstand met zijn laatste sprong niet verbeteren. Owens laat met zijn laatste sprong een afstand noteren van 8.06 meter. Owens wint het goud, Long het zilver. Long is de 1e die Owens komt feliciteren en loopt met zijn arm om Owens over het veld. Dat vriendschapssymbool is de hele wereld overgegaan. Volgens het Duitse blad Der Spiegel zou de 2e man van het Derde Rijk, Rudolf Hess, tegen Long hebben gezegd: “Dat mag niet meer gebeuren, een neger omarmen.” Hitler schrijft het succes van Owens toe aan de “superieure fysieke kracht van de primitieve mens”.
“Die toestand met Hitler interesseerde mij niet”, zou Owens later zeggen. “Ik kwam daar niet om handen te schudden. Wat ik mij het meest herinner is de vriendschap die ik sloot met Luz Long. Hij was mijn sterkste rivaal en toch was hij het die mij adviseerde mijn aanloop aan te passen tijdens de kwalificatie, waardoor hij mij hielp te winnen.” Er ontstaat een warme vriendschap tussen de 2 rivalen. Owens: “We schreven regelmatig met elkaar totdat Hitler Polen binnenviel. Ik ontving daarna geen brieven meer. Ik leerde later dat Luz was gesneuveld tijdens de oorlog. Na de oorlog begon ik te schrijven met zijn zoon en op die manier is onze vriendschap bewaard gebleven.” Luz Long sneuvelt in 1943 in Italië. Jesse Owens overlijdt in 1980.
Handen schudden en Nederlandse prestaties
Over het handen schudden met Hitler bestaan verschillende verhalen. 1 verhaal luidt dat Hitler helemaal geen handen hoeft te schudden, aangezien het IOC vooraf heeft bepaald dat Hitler slechts als gast bij de Spelen aanwezig is en geen medailles hoeft uit te reiken. Een ander verhaal luidt dat Hitler de 1e Duitse winnaars wil feliciteren, maar vervolgens op de vingers wordt getikt door het IOC: hij moet alle winnaars feliciteren of niemand. Volgens dat verhaal schudt hij dus niemand de hand. Weer een andere versie is onder andere opgetekend in Der Spiegel. Hitler zou tegen de leider van de Hitlerjugend, Baldur von Schirach hebben gezegd: “Ik ga die neger geen hand geven.” Volgens andere bronnen in de pers in die tijd zou Hitler na Owens overwinning tijdens het verspringen boos zijn weggelopen. Owens zelf ontkent dit echter en beweert dat Hitler later nog naar hem zou hebben gezwaaid. “Ik werd dan wel niet uitgenodigd om de hand van Hitler te schudden, maar ik kreeg evenmin een uitnodiging van president Franklin Roosevelt voor een ceremonie op het Witte Huis”, aldus Owens. In de Verenigde Staten is er dan nog steeds sprake van rassensegregatie, waardoor wit en zwart gescheiden leven.
Vertrek van de Nederlandse deelnemers aan de Olympische Spelen in Berlijn., V.l.n.r. zittend: Gien de Kock, Wil van Beveren. Tjeerd Boersma, Schultz, Gerard Carlier, Jaap van der Poll, staand: Anton Toscanini, trainer Korver, Kitty Ter Braake, Lies Koning, Agaath Doorgeest, masseuse Phan, Tini Koopmans, administrateur Mulder, Ali de Vries, Ans Niesink, Mesman Schultz, Moerman, van Pareun, Ernst van den Berge en masseur Ouwerkerk.
In de 100 meter en de 200 meter sprintfinale komt een Nederlander in actie, Tinus Osendarp. Osendarp wint op die afstanden 2 maal brons en krijgt daardoor de bijnaam ‘de snelste blanke ter wereld’. Vanwege de Tweede Wereldoorlog verliest Osendarp zijn baan bij de KLM en gaat hij aan de slag bij de politie in Den Haag. Hij wordt lid van de NSB en van de SS. Hij is betrokken bij de arrestatie van tientallen verzetsmensen van wie een deel is vermoord. Na de oorlog wordt hij gearresteerd en gevangengezet.
Huldiging Tinus Osendarp voor zijn woning in Rijswijk.
De prestatie van de 17-jarige Nederlandse zwemster Rie Mastenbroek doet tijdens de Spelen van 1936 nauwelijks onder voor die van Jesse Owens. Zij wordt na Owens de succesvolste atleet van de Spelen. Mastenbroek wint de 100 meter vrije slag, de 400 meter vrije slag en de 4×100 meter estafette met het Nederlands team. Tevens wint zij zilver op de 100 meter rugslag. Dat onderdeel wordt wel op een hele bijzondere manier gewonnen door de Nederlandse Nida Senff. Ze ligt op kop, maar mist na 50 meter het keerpunt. Ze zwemt terug, keert goed en is dan laatste. Vervolgens begint ze aan een inhaalrace en weet als 1e aan te tikken. Verder is er goud voor de wielrenner Arie van Vliet op de 1.000 meter tijdrit en wint de zeiler Daan Kagchelland de wedstrijd bij het olympiajollen.
Rie Mastenbroek (links) en Willy den Ouden (rechts).
De Olympische Spelen zijn een groot succes geworden voor de nazi’s. Ze maken mooie sier met de Olympische Spelen. Joden, andere minderheden en andersdenkenden in Duitsland hebben dan al een voorproefje gekregen van de ware aard van de nazi’s. Iets meer dan 3 jaar later, op 1 september 1939, laten de nazi’s hun ware gezicht ook aan de buitenwereld zien als Duitsland Polen binnenvalt en de Tweede Wereldoorlog begint.
(Bron: Duitslandinstituut.nl, Nemokennislink.nl, The complete History of the Olympics-David Wallechinsky, Spiegel.de, NOCNSF.nl, Historiek.net, USHMM.org, Anderetijden.nl, NOS.nl, Independent.co.uk, Isgeschiedenis.nl, Biografieportaal.nl, Wikipedia, ANP)
