Is het einde van de tweede coronagolf in zicht en hoe succesvol is het coronavaccin?

De tweede coronapiek lijkt nu echt over zijn hoogtepunt te zijn. Ondanks een kleine toename in het aantal besmettingen op woensdag 11 november 2020, is het aantal ongeveer gehalveerd vergeleken bij vorige week. Ook het aantal ziekenhuisopnames lijkt te dalen. Minister De Jonge kondigde dinsdag de 10e aan dat hij verwacht dat vanaf volgende week de extra verscherpte maatregelen weer kunnen worden ingetrokken. Hebben de extra maatregelen dan toch geholpen? En hoe zit het met het hoopgevende nieuws over het coronavaccin? Dokter Ted van Essen geeft antwoord.

Is de afname van het aantal besmettingen allemaal te danken aan de aangescherpte maatregelen die het kabinet vorige week uitvaardigde?

“Ik denk het niet, eigenlijk is het nog te vroeg om al een effect van die strengere maatregelen te kunnen zien. We weten inmiddels dat er tussen het ingaan van maatregelen en het effect ervan ongeveer 2 weken zit. De forse afname van het aantal besmettingen moet op dit moment daarom nog worden toegeschreven aan de sluiting van de horeca op 14 oktober, nu bijna een maand geleden. Dat is heel gunstig, want je mag verwachten dat die nieuwe strenge maatregelen hier bovenop nog effect zullen hebben en dat de verspreiding van het coronavirus over zeg een week nog verder afneemt.”

Hoe zit het nu met het reproductiegetal (R)?

“Duidelijk is dat volgens het RIVM het reproductiegetal inmiddels onder de 1 zit, ongeveer op 0,91 nu, en dat is voor het eerst sinds half juni. Het was ook heel erg nodig dat de cijfers naar beneden zouden gaan, de vooruitzichten voor het op peil houden van de reguliere zorg in de ziekenhuizen waren natuurlijk ronduit dramatisch. En dan gaat het echt niet alleen over de knieoperatie, maar al vrij snel ook over de behandeling van hart- en vaatziekten of niertransplantaties die zouden moeten worden uitgesteld. Als we op deze weg doorgaan kan dat misschien voor een groot deel worden voorkomen. Maar zoals minister De Jonge gisteren ook zei, de extra maatregelen van vorige week kunnen misschien worden versoepeld, maar de rest zullen we nog minstens tot half december moeten volhouden, want de daling van de ziekenhuisopnames is nog lang niet genoeg.”

Hét coronanieuws van deze week is natuurlijk dat de Amerikaanse farmaceut Pfizer een vaccin lijkt te hebben ontwikkeld dat voor 90 procent effectief is. Hoe bijzonder is dat?

“Het is zeker bijzonder dat er binnen een jaar na het begin van het onderzoek een veilig en effectief vaccin zou zijn is ongekend snel, meestal duurt dat vele jaren. En dat Pfizer claimt dat volgens de onderzoeksresultaten dit vaccin voor 90 procent effectief bij het voorkomen van een besmetting zou ook buitengewoon goed nieuws zijn. Ter vergelijking: de meeste vaccins hebben een effectiviteitsgraad van rond de 80 procent; in het geval van corona zijn gezondheidsautoriteiten al tevreden met een effectiviteit van meer dan 50 procent, maar daar gaat dit vaccin dus ruimschoots overheen.”

“Het Pfizer-vaccin zit momenteel in de laatste, derde testfase, het laatste stadium voordat een vaccin de markt op mag. Er hebben ruim 43.000 proefpersonen aan deelgenomen. Zij ontvingen 2 doses van het vaccin of 2 keer een placebo. Uit een eerste analyse blijkt dat 94 proefpersonen het coronavirus kregen. Het overgrote deel daarvan zat volgens de fabrikant in de placebogroep. Dat is precies wat je als ontwikkelaar wil zien: dat proefpersonen die het vaccin kregen, het virus veel minder vaak oplopen. Op basis van de tussentijdse statistieken concludeert Pfizer dat het vaccin 28 dagen na de eerste prik, en 7 dagen na de tweede, voor 90 procent effectief lijkt te zijn. Ook positief: ernstige of onverklaarbare bijwerkingen zijn tot nu toe bij geen van de proefpersonen die het vaccin kregen geconstateerd.”

Alleen maar goed nieuws, toch?

“Er zou nog wel een addertje onder het gras kunnen zitten, want het is nog niet duidelijk hoe lang het vaccin bescherming biedt: is dat na bijvoorbeeld een jaar nóg zo? En verwacht wordt ook dat die 90 procent in de toekomst wel iets zal dalen. En het is sowieso nog te vroeg om al te hard te juichen. De gegevens over de werkzaamheid zijn nog niet genoeg voor een zogenoemde ’Emergency Use Authorization’ van de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA). Daarvoor moet eerst toch nog meer duidelijk worden over veiligheid. De FDA is momenteel nog bezig met onderzoek naar mogelijke bijwerkingen van het vaccin omdat normaliter de meeste tekortkomingen in deze laatste periode aan het licht komen. Je ziet nu ook weer dat het onderzoek naar een veelbelovend Chinees vaccin in Brazilië is stilgelegd omdat er een proefpersoon aan zou zijn overleden. Dat overlijden hoeft natuurlijk niets met dat vaccin te maken te hebben, maar het moet wel goed worden onderzocht. In ieder geval zou het Pfizer-vaccin in het beste geval in de derde week van november goedgekeurd kunnen worden, dan is er 2 maanden onderzoek naar veiligheids-data gedaan. Dat is een relatief korte periode voor zo’n onderzoek, maar de tijd dringt natuurlijk.”

Wat is het eigenlijk voor een soort vaccin?

“Het is een heel nieuw soort vaccin. Pfizer maakt gebruik van de hypermoderne mRNA-techniek waarbij op basis van genen van het Covid-19-virus een stukje genetisch materiaal wordt gemaakt en ingespoten. Het mRNA draagt de code van een eiwit dat deel is van het coronavirus. Dit zorgt dat het lichaam juist dit eiwit aan gaat maken, wat vervolgens weer een afweerreactie van het immuunsysteem veroorzaakt. Dat moet bescherming bieden tegen het virus. Het grote voordeel daarvan is dat het veilig is, want er wordt geen gebruik gemaakt van bestaand virus, en doordat het hier om een kunstmatig vaccin gaat, is het ook makkelijker om te produceren en op grote schaal te verspreiden. Een ander bedrijf dat aan een coronavaccin werkt, het Duitse CureVac, is met Tesla zelfs bezig met het ontwikkelen van een speciale mRNA-printer, die vaccins zou kunnen produceren. Een nadeel: het mRNA-vaccin van Pfizer moet ontzettend koel, op temperaturen tot wel min 70 graden, worden bewaard. Dat maakt verspreiding in vooral de andere delen van de wereld lastig.”

Stel dat dit vaccin binnenkort inderdaad op de Amerikaanse markt wordt toegelaten, hoe snel kan het dan over Nederland worden uitgerold?

“Daar zitten nog wel wat haken en ogen aan. Samen met andere EU lidstaten heeft het ministerie van VWS de afgelopen maanden gelukkig wel al voorgesorteerd op de komst van een mogelijk vaccin. Bij Pfizer heeft Europa een optie genomen op 200 miljoen doses van het vaccin, met de mogelijkheid om nog 100 miljoen doses extra aan te schaffen. Nederland heeft recht op een bepaald percentage en dat zou neerkomen op 7,8 miljoen doses met een optie op nog eens 3,9 miljoen. Maar logistiek is grootscheepse vaccinatie een ingewikkelde klus: zoals gezegd moet het middel bij min 70 graden Celsius worden bewaard en lastig is ook dat een volledige vaccinatie bestaat uit twee inentingen met een precieze tussentijd. Dus bij de kleine 8 miljoen doses waar Nederland recht op heeft komen in eerste instantie ‘slechts’ een kleine vier miljoen mensen in aanmerking.

“Maar afgezien daarvan mag het nog niet zomaar. De EU laat nieuwe vaccins ‘keuren’ door het in Amsterdam gevestigde Europees Geneesmiddelen Agentschap (EMA). Zo’n procedure is normaal gesproken best tijdrovend. Pfizer is echter al in ‘rolling review’, wat betekent dat de data die al bekend zijn al worden geanalyseerd. Zo kan snel gehandeld worden zodra alle resultaten binnen zijn. Maar ook als het mag van Europa moet in Nederland een nieuw middel nog door verschillende instanties worden beoordeeld. De Gezondheidsraad komt naar verwachting volgende week met een eerste deeladvies. De Raad onderzoekt niet het vaccin zelf, maar kijkt op basis van de wetenschappelijke gegevens aan welke groepen het middel het best kan worden toegediend. Naar verwachting zullen vooral zorgmedewerkers en kwetsbare groepen als eerste in aanmerking komen en daarna mensen in vitale beroepen.”

We moeten dus nog wel even geduld hebben?

“Klopt, want zover is het echt nog niet, eerder dit jaar liet Pfizer weten dit jaar wereldwijd 100 miljoen doses te kunnen produceren en in 2021 zo’n 1,3 miljard. Het leeuwendeel komt dus pas volgend jaar. De meest realistische verwachting: Nederland krijgt, áls het vaccin op de markt komt, een niet al te grote eerste lading en zal verspreid over de maanden of het jaar daarna steeds nieuwe leveringen krijgen. Het zou betekenen dat er vanaf december of januari elke maand honderdduizenden Nederlanders gevaccineerd kunnen worden, geen miljoen(en).”

En als de vaccinaties dan van start gaan, betekent dat dan dat we de coronamaatregelen ook snel los kunnen laten?

“Daar ontstond vandaag wat verwarring over; minister De Jonge antwoordde op een vraag in die richting in eerste instantie dat er tegen die tijd misschien andere maatregelen zouden gaan gelden voor degenen die al gevaccineerd zijn dan voor de nog niet gevaccineerden. Maar inmiddels heeft het ministerie van Volksgezondheid laten weten dat alle coronaregels zullen blijven gelden totdat een heel groot deel van de bevolking gevaccineerd is. Regels voor specifieke groepen kunnen pas aan de orde komen als de vaccinatiegraad heel hoog is. Vaccinologen zeggen ook dat het coronavirus pas echt uitdooft nadat 70 procent van de bevolking is ingeënt. Succes hangt af van hoe goed het immuunsysteem reageert, maar dat is bij ouderen (maar ook zieken en kleine kinderen) niet altijd het geval. Senioren en anderen met een mogelijk minder sterk immuunsysteem zijn pas echt helemaal gebaat bij de groepsimmuniteit die je krijgt door 70 procent van de bevolking in te enten.”

Onze hoop is natuurlijk gevestigd om zo’n vaccin, maar deze week hoorden we ook over een neusspray die veelbelovend zou zijn, hoe zit dat?

“Ja, wetenschappers van het Universitair Medisch Centrum in Rotterdam en de Columbia University werken aan een neusspray die het coronavirus zowel in de neus als in de longen kan blokkeren. Voorlopig is het alleen onderzocht op fretten en daar lijkt het te werken, het resultaat wordt zelfs redelijk spectaculair genoemd. Het middel is onderzocht bij 2 groepen gezonde fretten (de een kreeg wel neusspray, de ander niet) die bij besmette dieren werden geplaatst. De groep met het middel werd niet geïnfecteerd, de andere wel. Nu komt ’de mens’ aan de beurt in het onderzoek dus we zitten nog in de beginfase. Maar het zou een aanvulling kunnen zijn op een eventueel vaccin en andere medicijnen.

Hoe werkt de spray?

“De spray werkt met een molecule die het virus als het ware afblokt. Concreet heeft een virus altijd gastheercellen nodig om zich te vermenigvuldigen. Het virus dringt simpel uitgelegd binnen in de cellen, waar het alle eiwitten en genetisch materiaal vermengt met het celmateriaal van de mens. Zo worden nieuwe viruspartikels aangemaakt, en dat wil je natuurlijk juist voorkomen. Het middel Remdesivir dat nu al gebruikt wordt als behandeling, probeert bijvoorbeeld zodra het virus in de cellen zit, de replicatie ervan tegen te houden. Maar deze neusspray zou nog vroeger werken, deze krachtige molecule zou verhinderen dat het virus in de cellen raakt, en dat zou mooi zijn. Zo zou het middel bijvoorbeeld gebruikt kunnen worden door mensen van wie in het gezin iemand besmet is, zo blokken ze het virus af terwijl ze toch onder hetzelfde dak blijven wonen. De spray zou volgens de onderzoekers ook een makkelijke én goedkope oplossing kunnen zijn tegen het coronavirus. Volgens hen is het namelijk betrekkelijk goedkoop te maken én stabiel, waardoor er geen problemen zijn met het bewaren op bepaalde temperaturen. En het vernevelen in de neus is ook iets wat iedereen zelf kan.”

Iets anders is dat door de grote toename van het aantal commerciële coronatests het zicht op de verspreiding van het virus vertroebeld dreigt te worden, hoe zit dat?

Televisieprogramma EenVandaag kwam daarmee: uit hun onderzoek blijkt dat ruim een derde van alle coronatests momenteel wordt uitgevoerd door commerciële teststraten en in opdracht van bedrijven. Het probleem is dat positieve uitkomsten van die tests, dus mensen die besmet zijn, lang niet allemaal worden gemeld bij de GGD-en, zodat die het zicht verliezen op de verspreiding van het virus. Wekelijks worden zo’n 170.000 testen door andere instellingen, zoals zorgaanbieders en bedrijven gedaan. Aanbieders van commerciële tests zijn wel degelijk verplicht om positieve gevallen te melden, Covid-19 is namelijk een meldingsplichtige ziekte, maar dat is nog niet centraal geregeld en dat traject verloopt moeizaam. Het is ook zo dat de GGD strikte eisen stelt aan de commerciële teststraten; zo moet de geteste persoon klachten hebben, moet de afnemer een zorgverlener zijn, en moeten de gebruikte tests van door het kabinet gevalideerde fabrikanten zijn. Zo niet, dan laat de GGD de uitslagen ook niet eens toe. Overigens gaan de GGD’s binnenkort ook mensen zonder klachten testen, dat kan doordat er meer testcapaciteit vrijkomt nu het aantal besmettingen afneemt.”

Dokter Ted van Essen bespreekt dit onderwerp in Tijd voor MAX op woensdag 11 november 2020.