24 oktober 1945: oprichting van de Verenigde Naties

Op 24 oktober 1945 treedt het Handvest van de Verenigde Naties in werking en is de oprichting van de intergouvernementele organisatie een feit. De Verenigde Naties zetten zich onder andere in op het gebied van mensenrechten, internationaal recht en veiligheid. De hoop van na de Tweede Wereldoorlog dat de Verenigde Naties een einde aan alle oorlogen zullen maken, is helaas geen werkelijkheid geworden. Wel heeft de organisatie zaken als mensenrechten, de kloof tussen arm en rijk en democratisering op de internationale agenda gezet.

In de 2e helft van de 19e eeuw vormen onafhankelijke staten internationale organisaties om samen te werken op het gebied van specifieke onderwerpen. Zo wordt in 1865 de Internationale Telecommunicatie-unie opgericht om internationale standaarden vast te stellen op het gebied van telegraafverbindingen. In 1874 wordt de Wereldpostunie opgericht, die de verschillende postovergangen tussen lidstaten regelt. Beide organisaties zijn inmiddels een gespecialiseerde organisatie van de Verenigde Naties. In 1899 vindt de Vredesconferentie van Den Haag plaats. De deelnemende landen maken afspraken om crisissituaties vreedzaam te beslechten, om oorlogen te voorkomen en om regels af te spreken over methodes van oorlogsvoering.

Rede van de voorzitter van de Vereniging voor Volkenbond en Vrede, dr. J.P. Fockema Andreae, in het Vredespaleis ter herdenking van de eerste Vredesconferentie in 1899 in het Huis ten Bosch.

Het belangrijkste resultaat is het oprichten van het Permanent Hof van Arbitrage, later gevestigd in het Vredespaleis in Den Haag, dat strijdende partijen vrijwillig de mogelijkheid geeft tot arbitrage bij een conflict.

Na de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog is de internationale roep tot het voorkomen van oorlog groot. Als gevolg van het Verdrag van Versailles wordt op initiatief van de Amerikaanse president Woodrow Wilson daarom in 1919 de Volkenbond opgericht. Het Amerikaanse Congres ratificeert het Verdrag van Versailles niet, waardoor notabene de VS niet toetreden tot de Volkenbond. De bond kent 3 hoofdorganen: de Algemene Vergadering, de Raad en het Permanent Secretariaat. Ook wordt het Permanent Hof van Internationale Justitie opgericht, het latere Internationaal Gerechtshof in Den Haag. In zowel de Algemene Raad als in de Raad heeft ieder lid een vetorecht. De resoluties en aanbevelingen van de Algemene Vergadering en de Raad hebben geen bindende kracht. Als individuele landen het niet eens zijn met de resoluties, stappen ze gewoon uit de Volkenbond. Naast enige successen heeft de Volkenbond het doel om oorlogen te voorkomen niet weten waar te maken: de bond heeft geen middelen om de gemaakte afspraken na te leven. In 1939 breekt namelijk de Tweede Wereldoorlog uit. In 1946 wordt de Volkenbond opgeheven en de bezittingen van de bond worden overgedragen aan de dan al bestaande Verenigde Naties. Op 26 juni 1945 ondertekenen de leden van de Verenigde Naties het Handvest en op 24 oktober 1946 gaan de Verenigde Naties van start.

Aanzet tot oprichting Verenigde Naties

Na de Eerste Wereldoorlog voeren de Verenigde Staten een isolationistische politiek als voor en tijdens het begin van die oorlog. In 1933 wordt Franklin Delano Roosevelt president van de VS en hij heeft zijn twijfels over deze veiligheidsdoctrine. De ontwikkelingen op het gebied van transport, wapenindustrie en telecommunicatie verkleinen het geografische isolement van de VS. Roosevelt durft, vanwege de grote steun in zijn land voor de isolationistische politiek, die politiek niet te laten varen. Dat gebeurt toch, als Japan in december 1941 Pearl Harbor aanvalt en de VS zo de Tweede Wereldoorlog worden ingetrokken. Het biedt Roosevelt de mogelijkheid om na te denken over de rol die de VS na de oorlog kunnen spelen in de wereld. Zijn ideeën zijn beïnvloed door de Volkenbond. Roosevelt meent dat duurzame vrede slechts kan worden gewaarborgd als ditmaal alle overwinnaars er zich voor inzetten. Daarom moet na de oorlog innig worden samengewerkt met Groot-Brittannië en zelfs de Sovjet-Unie. Op dat moment hebben de VS en de Sovjet-Unie namelijk nog hetzelfde doel: het overwinnen van nazi-Duitsland en Japan. Roosevelt wijt het falen van de Volkenbond voornamelijk aan het democratische gehalte van de organisatie. Belangrijke beslissingen van die bond moeten unaniem worden genomen, waardoor doortastende besluitvorming niet mogelijk is. Roosevelt komt daarom met het zogenaamde ‘Vier Politiemannenconcept’: de VS, Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en nationalistisch China moeten toezien op de wereldvrede en zo nodig zullen zij militaire conflicten met wapens oplossen. Alle andere staten worden ontwapend. Naast Roosevelt is alleen Sovjetleider Stalin gecharmeerd van ‘de werelddictatuur van grootmachten’. De Britse premier Churchill ziet wel een rol weggelegd voor kleine staten en hij wantrouwt Stalin, die hij geen invloed wil geven in West-Europa. Hij wil de wereld verdelen in regio’s die zijn verenigd in 1 wereldraad. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Cordell Hull ziet niets in de ideeën van Churchill. Maar ook over de opvattingen van Roosevelt heeft hij zo zijn bedenkingen, omdat hij ervan overtuigd is dat kleine staten zich nooit vrijwillig zullen overleveren aan de wereldmachten. Hij is in 1942 al begonnen met het maken van een ‘Handvest van de Verenigde Naties’ die meer universele en democratische eigenschappen heeft.

Begin 1943 verliest Hitler de Slag om Stalingrad en zijn de geallieerden aan de winnende hand. Het Amerikaanse Congres maant Roosevelt om te komen met plannen voor na de oorlog. Hull ziet zijn kans schoon om zijn ideeën voor na de oorlog om te zetten in werkelijkheid als Roosevelt een topontmoeting met Stalin afslaat. Als alternatief zullen de ministers van Buitenlandse Zaken van Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en de VS (Hull dus) elkaar ontmoeten in Moskou in 1943. Hull weet van beide landen de toezegging te krijgen dat zij zich na de oorlog bij een internationale vredesorganisatie zullen aansluiten die “gebaseerd is op de principes van soevereine gelijkheid van alle vredelievende staten”. Het akkoord van de Sovjet-Unie en Groot-Brittannië is echter gemaakt op basis van zogenaamde ‘realpolitik’: Stalin is bang dat de organisatie tegen hem zal worden gebruikt en vindt daarom deelnemen een betere keuze dan afzijdigheid. Het Britse belang is dat na de oorlog de Amerikanen bij Europa betrokken blijven. Eind 1943 ontmoeten Stalin, Roosevelt en Churchill elkaar in Teheran. Roosevelt doet Stalin onder andere de toezegging dat de Verenigde Naties zullen worden gedomineerd door de ‘grote 3 of 4’ van de wereld die in onderlinge unanimiteit zullen handelen en dat het dus met het democratische gehalte van de vredesorganisatie wel mee zal vallen.

De staatslieden Stalin, Roosevelt en Churchill bijeen. De conferentie van Teheran vond plaats van 28 november 1943 tot 1 december 1943.

Conferentie van Dumbarton Oaks

Hull werkt inmiddels verder aan zijn eigen plan voor de Verenigde Naties. Eind december 1943 stuurt hij Roosevelt een memorandum waarin hij Roosevelts ‘politiemannenconcept’ combineert met zijn eigen, meer democratische opvattingen. Er moet een algemene vergadering komen van alle lidstaten om het algemene beleid te formuleren. Daarboven komt een uitvoerende raad waarvan de VS, Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en China permanent deel van uitmaken. Per roulatie zullen ook kleine landen vertegenwoordigd zijn in deze raad, die zich zal richten op veiligheid en het handhaven van vrede. Roosevelt stemt op 3 februari 1944 in met het voorlopige plan. Hull nodigt vervolgens Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en China uit om later dat jaar de kwestie verder te bespreken op het landgoed Dumbarton Oaks in de buurt van Washington. Roosevelt beseft het belang van de conferentie: niet alleen de toekomst van de vrede, maar ook voor hemzelf. In november van dat jaar zijn de verkiezingen en één van de belangrijkste thema’s zijn de plannen van de kandidaten voor na de oorlog. Roosevelt zal zich daarom intensief gaan bemoeien met de conferentie. De onderminister van Buitenlandse Zaken, Edward Settenius, wordt voorzitter van de Amerikaanse delegatie. De Britten zijn vertegenwoordigd door sir Alexander Cadogan, die een groot voorstander is van een universele veiligheidsorganisatie in tegenstelling tot Churchill en zijn kabinet. De vertegenwoordiger van de Sovjet-Unie is Andrei Gromyko. De Chinezen worden pas na de onderhandelingen met de Sovjet-Unie tot de conferentie toegelaten: de Sovjet-Unie is bang voor een Japanse aanval op Siberië als het rechtstreeks met China onderhandelt.

Op 21 augustus 1944 opent Hull de conferentie. De Britten gaan ver mee met de opvattingen van de Amerikanen, zolang de organisatie maar niet te machtig wordt. Tevens willen ze een permanent lidmaatschap voor de Fransen als tegenwicht tegen de Sovjet-Unie in Europa. Daarnaast willen ze dat in het Handvest geen verwijzing komt naar het zelfbestuur van Britse koloniën. De Sovjet-Unie wil juist wel een machtige organisatie en pleit voor een eigen leger voor de Verenigde Naties. Ze laten de eis vallen als ze inzien dat de Amerikanen daar nooit mee akkoord zullen gaan. Die zien een eigen leger als een inbreuk op de nationale soevereiniteit. Als gevolg daarvan is de Sovjet-Unie minder inschikkelijk als het om andere voorstellen gaat. Wat als de raad een beslissing neemt die tegen het belang indruist van één van de permanente leden? Daarom willen ze dat de permanente leden slechts in volledige unanimiteit mogen handelen zoals afgesproken tussen Roosevelt en Stalin en eisen een vetorecht. Stalin vreest dat de Sovjet-Unie als enige communistische land in de raad het onderspit moet delven tegen de andere niet-communistische leden. De Amerikanen stemmen uiteindelijk tegen dit vetorecht, wat het idee voor een Verenigde Naties bijna op de rand van de afgrond brengt. Waarschijnlijk spelen 2 factoren hiervoor een rol. Zo heeft de Sovjet-Unie bij de Poolse opstand in Warschau in diezelfde maand de opstandelingen tegen de nazi’s niet geholpen. Stalin wil de Poolse hoofdstad zelf bevrijden, om zo Polen binnen zijn invloedsfeer te krijgen. De Amerikanen zijn daarom terughoudend voor een vetorecht van de Sovjet-Unie, om het land een grote macht te geven in de uitvoerende raad. Een ander groot belang is de verkiezingsstrijd in de VS. Roosevelts tegenstander, de republikein Thomas Dewey, waarschuwt dat de 4 grote machten van plan zijn om andere landen te onderwerpen aan hun macht. Roosevelt houdt daarom niet meer vast aan de unanimiteit van de grootmachten, omdat dat hem wel eens de verkiezingen zouden kunnen kosten. Om de onderhandelingen niet te frustreren wordt afgesproken de kwestie van het vetorecht alsmede de toekomst van de koloniën uit te stellen.

Oprichting en structuur

Op 7 oktober 1944 wordt de conferentie afgesloten en succesvol bevonden. Een paar dagen later maakt Churchill met Stalin in Moskou in het geheim afspraken over de opdeling van de Balkan, waardoor het naoorlogse Europa is opgedeeld in 2 machtsblokken. In november wordt Roosevelt herkozen voor een nieuw ambtstermijn. Hij heeft nu een nieuw mandaat van de kiezer en kan vrij onderhandelen met de bondgenoten. In februari gaat hij naar Jalta voor een ontmoeting met Churchill en Stalin. Daar krijgt Stalin zijn zo gewenste vetorecht. De Britten krijgen de toezegging dat de koloniën niet zonder toestemming van het ‘moederland’ onder beheer van de Verenigde Naties mogen worden gesteld. Tevens wordt Frankrijk permanent lid van de Veiligheidsraad. Op 26 juni 1945 ondertekenen 50 van de 51 lidstaten (Polen ondertekent later) aan het eind van de openingsvergadering van de Verenigde Naties in San Francisco het Handvest van de Verenigde Naties.

Het Handvest moet nog worden geratificeerd door de parlementen van de 5 permanente leden van de Veiligheidsraad en een meerderheid van de overige landen. Na die ratificatie treden de Verenigde Naties in werking op 24 oktober 1945.

De Verenigde Naties bestaan uit een aantal bestuursorganen. De Algemene vergadering is te vergelijken met het dagelijkse parlement, waarin alle leden zitting hebben.

De besluiten van de Algemene Raad zijn niet bindend voor de lidstaten. De Veiligheidsraad, het machtigste bestuursorgaan van de organisatie, bestaat uit de permanente leden China, de VS, Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland, die allen een vetorecht hebben. De Veiligheidsraad wordt aangevuld door 10 landen, die voor een periode van 2 jaar worden gekozen door de Algemene Vergadering en die geen vetorecht hebben.

De belangrijkste taak van de Veiligheidsraad is het handhaven van internationale vrede en veiligheid. De Veiligheidsraad kan sancties opleggen en zo nodig het gebruik van geweld goedkeuren om de vrede te herstellen. Het Secretariaat van de Verenigde Naties zorgt voor onderzoeken, informatie en faciliteiten die andere organen van de Verenigde Naties nodig hebben voor de besprekingen en de vergaderingen. Een tweede taak van het Secretariaat is het uitvoeren van opdrachten van de Veiligheidsraad, de Algemene Vergadering en andere organen. Het Internationaal Gerechtshof in Den Haag houdt zich bezig met rechtsgeschillen tussen staten en brengt adviezen over rechtsvragen uit die worden voorgelegd door de organen en gespecialiseerde organisaties van de VN die daartoe gemachtigd zijn. De Economische en Sociale Raad heeft als doel het bevordering van samenwerking op economisch, sociaal en humanitair gebied. De Trustschapsraad moet op basis van het recht op zelfbestuur de overgang van voormalige koloniën naar zelfbestuur of onafhankelijkheid bewerkstelligen. De Raad heeft sinds 1994 zijn activiteiten opgeschort. Daarnaast kennen de Verenigde Naties een aantal gespecialiseerde organisaties, zoals het Internationaal Atoomenergieagentschap, de Internationale Arbeidsorganisatie, de Wereldbank, UNICEF en de Wereldgezondheidsorganisatie. De Verenigde Naties bestaan uit 193 lidstaten.

De Koude oorlog staat op het punt ‘uit te breken’ doordat de Berlijnse crisis voortduurt.

Koude Oorlog

Roosevelt overlijdt op 12 april 1945. Zijn opvolger is Harry Truman. Na de Tweede Wereldoorlog breekt de Koude Oorlog uit, staan Oost en West lijnrecht tegenover elkaar en worden de hoge verwachtingen van de Verenigde Naties getemperd. Dit mondt uit in een aantal militaire conflicten, met name in de Derde Wereld, en een (nucleaire) wapenwedloop. De Verenigde Naties zijn tijdens de Koude Oorlog geregeld de speelbal van de 2 grootmachten Amerika en de Sovjet-Unie. Deze Oost-West verhouding frustreert de effectieve besluitvorming in de Veiligheidsraad, aangezien de Sovjet-Unie en de VS op beslissende momenten gebruik maken van hun vetorecht. Dit verklaart waarom de Verenigde Naties slechts een kleine bijdrage hebben kunnen leveren aan het bewaren van internationale vrede en veiligheid, de hoofdtaak van de organisatie. Internationale crisissituaties, zoals de Cubacrisis in 1962, het optreden van de Sovjet-Unie in Oost-Europa (Hongarije 1956 en Tsjecho-Slowakije 1968) en de Vietnamoorlog, komen niet eens op de agenda van de Veiligheidsraad. De meest tastbare bijdrage die de VN onder die omstandigheden heeft kunnen leveren is de stationering van VN-vredesoperaties op basis van een door de partijen overeengekomen staakt-het-vuren of een vredesakkoord.

Na de val van de Berlijnse Muur komt na 1989 een eind aan de Koude Oorlog. De VS vormen de enige grote wereldmacht en het land is soms de politieagent van de wereld bij conflicten. Daarbij worden de Verenigde Naties geregeld gebruikt als legitimering voor het (militaire) optreden. De Amerikanen behoren tot de belangrijkste grondleggers van zowel de Volkenbond als de Verenigde Naties, terwijl zij tevens de grootste ondermijners zijn van die internationale stelsels. Het Amerikaanse VN-beleid neemt nogal eens afstand van basisprincipes en afspraken in multilateraal verband. Bijvoorbeeld als het gaat om de erkenning van de unieke bevoegdheid van de VN inzake het legitimeren van het gebruik van geweld. Ze behouden zich het recht voor om zo nodig buiten de Verenigde Naties om militair op te treden. Ook maken ze een voorbehoud ten aanzien van de jurisdictie van het Internationaal Strafhof in Den Haag. Tegelijkertijd houden ze vast aan het vetorecht in de Veiligheidsraad en zullen zij nooit Amerikaanse militairen onder het commando van de Verenigde Naties plaatsen. Trouwens, uit machtspolitieke redenen zullen ook de andere permanente leden van de Veiligheidsraad hun vetorecht niet opgeven.

De Verenigde Naties zijn het symbool geworden van multilateralisme, een samenwerking van onafhankelijke staten om oorlog te voorkomen en die op basis van gelijkheid en universele principes de problemen in de wereld aan de orde stelt. Deze mooie woorden blijken in praktijk weinig waarde te hebben, aangezien machtspolitiek vaak de doorslaggevende factor is in de wereldpolitiek. De Verenigde Naties hebben geen einde kunnen maken aan alle oorlogen. De organisatie heeft wel een einde aan een aantal oorlogen gemaakt, door strijdende partijen van elkaar te scheiden en ze te brengen tot de onderhandelingstafel. Zonder de Verenigde Naties zouden er waarschijnlijk meer oorlogen zijn uitgebroken. De Verenigde Naties werken dagelijks aan meer internationale samenwerking, mensenrechten en vrede en veiligheid in de wereld.

(Bron: Maurice Blessing-Historischnieuwsblad.nl, Clingendael.org, UN.org, Historiek.net, RD.nl, HLN.be, Vredespaleis.nl, VRT.be, Wikipedia)