6 en 9 augustus 1945: atoombommen op Hiroshima en Nagasaki

Op 6 en 9 augustus 1945 vernietigen Amerikaanse atoombommen de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki. Met 1 klap is de wereld letterlijk en figuurlijk veranderd en stapt de mens het nucleaire tijdperk in. Ook al is het aantal atoomwapens sinds het einde van de Koude Oorlog aanzienlijk verminderd, de dreiging van een nucleaire oorlog bestaat nog steeds gezien de spanningen tussen landen die in het bezit zijn van het meest vernietigende wapen dat de mens ooit heeft bedacht.

In de jaren 30 van de vorige eeuw is de wetenschap in Duitsland het meest geavanceerd. Duitse wetenschappers doen veel onderzoek op het gebied van de natuurkunde en de scheikunde. In 1938 ontdekken ze dat door uranium te beschieten met neutronen, een nieuwe stof ontstaat, namelijk barium. Daarbij wordt de kern van het uraniumatoom gespleten, waardoor dit kernsplitsing wordt genoemd. Het onderzoek verschijnt in het wetenschappelijke tijdschrift Nature, zodat iedere natuur- en scheikundige er weet van krijgt. Het is duidelijk voor deze wetenschappers wat die ontdekking betekent: uit vrij weinig materiaal komt door de splitsing een enorme energie vrij. In Duitsland is Adolf Hitler aan de macht, die bezig is met de voorbereiding van wat later de Tweede Wereldoorlog wordt genoemd. Wetenschappers beseffen dat de gevolgen van de ontdekking van kernsplitsing de bepalende factor in de oorlog kan en zal worden: een atoombom is mogelijk en zal waarschijnlijk als eerste worden ontwikkeld door de nazi’s. Alleen wetenschappers begrijpen de kracht van de bom die nog niet eens bestaat. De Hongaarse wetenschapper Léo Szilárd, die in de VS werkzaam is, wil daarom samen met andere wetenschappers een brief schrijven aan de Amerikaanse president Roosevelt, om te wijzen op het gevaar van de ontwikkeling van de bom in Duitsland. Hij verzoekt de bekende wetenschapper Albert Einstein de brief mede te ondertekenen, wat Einstein doet. Ze roepen op om als eerste de bom te ontwikkelen, voordat nazi-Duitsland hem in handen heeft. Het heeft effect: Roosevelt geeft zijn goedkeuring.

In september 1939 begint de oorlog in Europa en 2 jaar later valt Japan Pearl Harbor aan, waardoor de VS in de oorlog verwikkelt raakt. De Amerikanen vechten een 2 fronten oorlog uit: in Europa tegen Duitsland en in de Stille Oceaan tegen Japan. Plotseling is Roosevelts uraniumonderzoek van groot belang, om als eerste de atoombom te ontwikkelen. Het onderzoek komt onder auspiciën van US Army Corps of Engineers, met aan het hoofd generaal-majoor Leslie Groves. Ze betrekken een kantoor in Manhattan in New York, wat later de codenaam zal worden voor het onderzoek naar de atoombom, het Manhattanproject. Groves koopt uranium, koopt land aan voor de fabrieken voor de bouw van de bom en spreekt met wetenschappers. In 2 maanden slechts weet hij een gigantisch industrieel complex op poten te zetten. Het zal nog een paar jaren duren voordat de kernbrandstof gereed is, want de vervaardiging ervan gaat per deeltje. Als dat klaar is, moeten wetenschappers er nog een inzetbare bom van maken. Aan het hoofd van deze groep wetenschappers staat de briljante natuurkundige J. Robert Oppenheimer. De veiligheidsmensen rond Groves zijn tegen, omdat Oppenheimer uit een familie komt van communisten. Ook veel wetenschappers zijn tegen, omdat Oppenheimer nog nooit een groot project heeft geleid. Oppenheimer kan echter de moeilijkste theorieën voor iedereen begrijpelijk maken, dus ook voor Groves, die weinig verstand heeft van natuurkunde. Oppenheimer begrijpt wat nodig is om de atoombom te bouwen en Groves kan Oppenheimer alles verschaffen wat hij nodig heeft voor de vervaardiging van die bom.

Oppenheimer en Groves

De bouw van de atoombom

Een substantie die een atomaire ontploffing kan veroorzaken is uranium-235. Natuurlijk uranium bestaat grotendeels uit uranium-238, hetgeen niet werkt. Minder dan 1 procent van het natuurlijke uranium bestaat uit uranium-235. Groves laat een fabriek in Tennessee bouwen voor de winning van uranium-235. De winning van uranium-235 kost zeer veel tijd. Scheikundige Glenn Seaborg bedenkt een alternatief, namelijk met plutonium, wat sneller kan worden geproduceerd in een kernreactor. Groves laat een kernreactor bouwen in de staat Washington.

In Los Alamos in de staat New Mexico gaan wetenschappers onder leiding van Oppenheimer in 1942 aan de slag om de atoombom in het geheim te bouwen. Oppenheimer weet de briljantste wetenschappers zo ver te krijgen om hun baan op te geven en mee te werken aan een project waarover ze geen informatie krijgen vanwege de geheimhouding. Ze krijgen alleen te horen dat door hun werk de oorlog sneller afgelopen zal zijn. Officieel bestaat Los Alamos niet.

Met uranium duurt het jaren voordat 1 werkzame bom is ontwikkeld. Plutonium is sneller te vervaardigen, waardoor het de sleutel is voor de bouw van meerdere bommen. De bouw van de bom met plutonium stuit op problemen, die worden opgelost door in de bom een implosie te veroorzaken: een plutoniumkogel zal worden samengedrukt door springstof. Het laboratorium in Los Alamos wordt ingericht voor de zoektocht naar een werkzame implosie van plutonium. Als dat eind 44 nog niet is gelukt, krijgen de wetenschappers in Los Alamos hulp van een aantal Britse wetenschappers. Groves wil ze onderwerpen aan een veiligheidsonderzoek, maar de Britten verzekeren dat de wetenschappers te vertrouwen zijn. Eén van hen is de zonderlinge vluchteling uit Duitsland Klaus Fuchs. Niemand in Los Alamos weet echter dat Fuchs een overtuigde communist is.

Begin 1945 is nazi-Duitsland bijna verslagen en is de uraniumbom bijna klaar. Voor de plutoniumbom wordt nog steeds aan de implosie gewerkt. In april overlijdt president Roosevelt en zijn opvolger is Harry Truman. In mei 45 capituleert Duitsland en is de oorlog in Europa voorbij en daarmee de angst dat de nazi’s kunnen beschikken over de atoombom. In de Stille Oceaan woedt de oorlog echter voort. Na 3 jaar en 2 miljard dollar te hebben besteed, is de eerste bom klaar. De kern bestaat uit plutonium. Als de bom werkt, zal het de wereld veranderen. De eerste test, met de codenaam Trinity, zal plaatsvinden in de woestijn van New Mexico. Niemand weet echter hoe die eerste kernexplosie eruit zal zien. In juli 45 ontmoeten Truman en Stalin elkaar in het Duitse Potsdam. Truman wordt op de hoogte gehouden van de resultaten. Op 16 juli 1945 explodeert de eerste atoombom en stapt de mens het atoomtijdperk in. Iedereen die erbij is geweest, zal die eerste klap nooit vergeten. Na de lichtflits rijst de eerste paddenstoelwolk de lucht in. Het is een beangstigend en tegelijkertijd fascinerend spektakel. Truman vertelt Stalin in Potsdam over de bom. Stalin reageert lauw: hij weet namelijk van Fuchs alles over de ontwikkeling van het atoomwapen.

Atoombommen op Hiroshima en Nagasaki

Japan wil zich in die tijd nog steeds niet overgeven, al verloopt de oorlog voor hen dramatisch. Ze zetten kamikazepiloten in. Japanse soldaten vechten liever door tot de dood erop volgt dan zich over te geven. De Amerikanen bombarderen Japanse steden onophoudelijk. Zo sterven alleen in Tokio in 1 nacht ongeveer 100.000 mensen. Om de Japanners tot overgave te dwingen, lijkt een invasie van Japan onvermijdelijk. Het zal aan duizenden Amerikanen en nog meer Japanners het leven kosten. Truman houdt daarom de inzet van de atoombom voor een minder slechte optie dan de invasie van Japan. Op 26 juli stelt de VS Japan een ultimatum voor een onvoorwaardelijke overgave, hetgeen wordt geweigerd. Daarom besluit Truman de atoombom in te zetten, wat het meest omstreden besluit is uit de geschiedenis van de VS.

De uraniumbom, genaamd Little Boy, is inmiddels gereed. De bom is in tegenstelling tot de plutoniumbom nooit getest, maar is qua ontwerp zo simpel dat geen van de wetenschappers eraan twijfelt of hij het zal doen. De bom wordt in de bommenwerper B-29, genaamd Enola Gay geladen.

Bommenwerper B-29 Enola Gay

Op 6 augustus om 8.15 uur plaatselijke tijd wordt de bom op Hiroshima afgeworpen. Zo’n 600 meter boven de grond komt Little Boy met een flits tot ontploffing. De vuurbal van 4 kilometer breed is zo’n 10.000 graden heet. Alles in de directe omgeving verdampt. De drukgolf die daarop volgt, maakt vrijwel alles met de grond gelijk. In een cirkel van zo’n 1.500 meter staat, op een paar ruïnes na, niets meer overeind. Op z’n minst 80.000 mensen sterven als gevolg van 1 bom. Als gevolg van straling zullen later nog duizenden mensen sterven.

Hiroshima

Nog steeds weigert Japan te capituleren. De Japanners onderhandelen met Stalin. Zij willen dat hij de VS zover krijgt dat het land zich voorwaardelijk kan overgeven. 2 dagen later verklaart de Sovjet-Unie Japan de oorlog en verdwijnt de hoop op een voorwaardelijke overgave voor de Japanners. Truman spreekt het Amerikaanse volk toe en waarschuwt Japan voor een volgende aanval, wat geen effect heeft. Op 9 augustus vertrekt daarom wederom een B-29 met aan boord de plutoniumbom genaamd Fat Man. Het doel is ditmaal Kokura. De stad ligt echter onder een wolkendek. Daarom wordt voor de stad Nagasaki gekozen. In die stad bevindt zich een krijgsgevangenenkamp, waar ook Nederlanders gevangen zitten. Ze zien een flits en vervolgens een paddenstoelwolk en hebben geen idee van wat ze waarnemen. Ongeveer 70.000 mensen sterven en vele duizenden meer als gevolg van de radioactiviteit.

Het centrum van Nagasaki.

Atoombom Nagasaki

Japan weigert weer zich onvoorwaardelijk over te geven. Groves geeft opdracht voor de bouw van nieuwe atoombommen. Dan, 1 dag na de bom op Nagasaki, capituleert Japan uiteindelijk. Toch is deze overgave niet onvoorwaardelijk, want ze eisen dat de keizer mag aanblijven. De Tweede Wereldoorlog is voorbij. Groves en Oppenheimer, die ‘de vader van de atoombom’ wordt genoemd, zijn helden in de VS.

Nucleaire wedloop, waterstofbom en MAD

Na de oorlog is het communisme de vijand van het Westen. Wetenschappers vragen zich af wanneer de Sovjet-Unie over een atoombom zal beschikken, waarna een nucleaire wedloop uitbreekt. Die is feitelijk al uitgebroken, want na de bommen op Hiroshima en Nagasaki begint Stalin met een eigen atoomprogramma. Naast Fuchs, die in 1950 wegens spionage wordt gearresteerd, heeft Stalin nog een andere spion in Los Alamos, namelijk Ted Hall. De Sovjet-Unie weet daardoor sneller dan verwacht een atoombom te bouwen. Op 29 augustus 1949 ontploft in de Sovjet-Unie de eerste atoombom in Kazachstan. Die eerste Sovjet-atoombom is een regelrechte kopie van de Amerikaanse plutoniumbom. Het verandert de krachtsverhouding in de wereld, nu de VS niet meer het enige land is dat beschikt over een atoombom. De Amerikanen willen daarom hun voorsprong terug en beginnen met de ontwikkeling van de waterstofbom, die vele malen krachtiger is dan de atoombom. Een commissie met aan het hoofd J. Robert Oppenheimer spreekt zich tegen die ontwikkeling uit, omdat dan een nog gevaarlijkere atoomwedloop zal uitbreken. In januari 1950 besluit president Truman toch voor de ontwikkeling van de waterstofbom, omdat het communisme de hele wereld in zijn greep lijkt te krijgen. Zo roept Mao Zedong op 1 oktober 1949 de Volksrepubliek China uit en in 1950 begint de Koreaanse Oorlog. Communistische spionnen worden in de VS gearresteerd en onder leiding van senator Joseph McCarthy begint een ware heksenjacht op vermeende communisten. Ook Oppenheimer, ‘de vader van de atoombom’, is slachtoffer van die heksenjacht en wordt als veiligheidsrisico bestempeld.

Op 1 november 1952 brengt de VS de eerste waterstofbom tot ontploffing in de Stille Oceaan. De natuurkundige Edward Teller staat aan het hoofd van het programma, waardoor hij ‘de vader van de waterstofbom’ wordt genoemd. Tijdens een explosie van een waterstofbom, oftewel een thermonucleaire bom, wordt waterstof omgezet in helium, waarbij veel meer energie vrij komt dan bij een atoombom, maar veel minder radioactiviteit. De waterstofkernen worden onder enorme kracht, namelijk door een atoombom als detonator te gebruiken om de hoge druk en temperatuur te veroorzaken, samengesmolten, waardoor helium ontstaat. Dit proces, de kernfusie van waterstofatomen in heliumatomen, gebeurt op elk moment op onze zon. De kracht van de eerste waterstofbom staat gelijk aan 600 maal de kracht van de bom die Hiroshima heeft vernietigd!

Waterstofbom 1952

Slechts 9 maanden later laat de Sovjet-Unie zijn eerste waterstofbom ontploffen. In 1954 brengt Amerika een waterstofbom tot ontploffing die maar liefst 1.000 maal krachtiger is dan de bom op Hiroshima. Een nieuwe nucleaire wedloop is een feit.

Het aantal atoombommen dat in handen is van de VS groeit snel en ze worden ontwikkeld in alle soorten en maten, om ze vanaf boten, op raketten of vanaf mobiele installaties te kunnen afvuren. In 1947 beschikt de VS over 13 atoomwapens, in 1953 over meer dan 1.100 en eind jaren 60 over meer dan 31.000 nucleaire wapens in 36 varianten. De nucleaire wedloop gaat er niet alleen over wie de meeste atoomwapens heeft, maar ook over wie de bom heeft die de grootste klap kan uitdelen. In oktober 1961 volgt de grootste ontploffing die ooit op aarde heeft plaatsgevonden als de Sovjet-Unie de zogenaamde ‘Tsar Bomba’ laat exploderen. De bom heeft een kracht van 50 megaton oftewel 50 miljoen ton TNT. Beide supermachten moeten elkaar afhouden, om de eerste slag uit te delen. Ze zijn zo sterk nucleair bewapend dat als de 1 de ander aanvalt, de vergelding zo groot zal zijn dat de initiatiefnemer tevens wordt vernietigd. Deze afschrikkingsstrategie wordt samengevat in het toepasselijke acroniem MAD: Mutual Assured Destruction, wederzijds gegarandeerde vernietiging in het Nederlands. Zo wordt de vrede bewaard in het nucleaire tijdperk.

Cubacrisis en waarschuwing Albert Einstein

In oktober 1962 gaat het bijna fout tijdens de Cubacrisis. De Sovjet-Unie wil nucleaire raketten plaatsen op Cuba, vlak voor de kust van de VS. Amerika heeft dan al raketten gestationeerd die bijvoorbeeld vanuit Turkije de Sovjet-Unie kunnen bereiken. De wereld houdt zijn hart vast, want een nucleaire oorlog dreigt. Uiteindelijk wordt het geschil diplomatiek opgelost en keren de Sovjetschepen met nucleaire wapens terug naar de Sovjet-Unie. Amerika verwijdert enige tijd later zijn raketten aan de grens met de Sovjet-Unie. Als gevolg van de Cubacrisis wordt de ‘Hotline’ aangelegd, een directe verbinding tussen het Witte Huis en het Kremlin.

Sovjet-vrachtschip verlaat Cuba met geladen raketten, onder Amerikaanse begeleiding.

Maar ook op andere momenten ontsnapt de wereld aan een nucleaire holocaust. Zo heeft kolonel Stanislav Petrov van de luchtverdediging van de Sovjet-Unie 26 september 1983 de leiding in een luchtverdedigingsbunker bij Moskou. Hij ziet net na middernacht op de radar dat er een raket vanuit de VS op weg is naar de Sovjet-Unie. Even later volgen nog 4 meldingen. Petrov vertrouwt het niet: bij een nucleaire aanval van de VS verwacht hij meer meldingen op de radar te zien dan slechts 5. Binnen een half uur zijn die raketten bij hun doelen. waardoor hij snel moet beslissen. Hij besluit de waarnemingen niet door te geven aan zijn superieuren in Moskou, waardoor hij de wereld redt. Later blijkt dat de radarmelding is veroorzaakt door een schittering in het wolkendek. Over Petrov wordt in 2013 een documentaire gemaakt getiteld The Man Who Saved the World.

Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog bezitten de Amerikanen en de Sovjet-Unie gezamenlijk over meer dan 60.000 nucleaire wapens. Midden jaren 80 komt in de Sovjet-Unie Michail Gorbatsjov aan de macht. Hij maakt samen met de Amerikaanse president Ronald Reagan afspraken over het verminderen van atoomwapens. De Koude Oorlog is voorbij. Tegenwoordig beschikken 9 landen gezamenlijk over zo’n 15.000 nucleaire wapens.

Het atoom is afgeleid van het Griekse woord ‘atomon’ wat ‘het ondeelbare’ betekent. Meer dan 80 jaar geleden bedenken wetenschappers een theorie om het atoom toch te splitsen, met als gevolg de ontwikkeling van de atoombom en de waterstofbom. Alleen de gruwelijke gevolgen van de inzet van het atoomwapen heeft landen die in het bezit zijn van een dergelijk wapen na de Tweede Wereldoorlog afgehouden om het te gebruiken. Nog steeds is de dreiging van een nucleaire holocaust aanwezig, gezien de spanningen tussen de VS en Noord-Korea, India en Pakistan en Israël met zijn buurlanden. De consequenties van zo’n oorlog, de vernietiging van hele gebieden en de dood van miljoenen mensen door de enorme kracht van atoomwapens alsmede door straling, weet Albert Einstein voortreffelijk in woorden om te zetten, zodat ze nu nog een waarschuwing zijn aan het adres van leiders die in het bezit zijn van dergelijke wapens en bereid zijn ze in te zetten.

Albert Einstein in 1949, als hij net heeft vernomen dat de Sovjet-Unie ook over de atoombom beschikt en de nucleaire wapenwedloop is uitgebroken: “Ik weet niet met welke wapens de Derde Wereldoorlog wordt uitgevochten, maar de Vierde Wereldoorlog wordt uitgevochten met stokken en stenen.”

(Bron: Arte-The Bomb, Atoomwapens.nl, NOS.nl, NPOfocus.nl, Nieuwsblad.be, Peter Anthony-The man who saved the world, Anderetijden.nl, Wikipedia)